Nacistički logori u jugoslovenskom igranom filmu

Socijalistička Jugoslavija proizvela je dvadesetak igranih i dokumentarnih filmova na temu ili sa motivima koncentracionih logora i nacističkih zatvora. Iako u broju od skoro 900 igranih filmova, koliko je snimljeno do raspada SFRJ, to izgleda srazmerno malo, treba imati na umu da je logorsko iskustvo Jugoslovena dokumentovano u različitim izvorima, da je našlo svoje mesto u drugim umetnostima osim filma, da su filmove na tu temu stvarali neki od najvažnijih jugoslovenskih reditelja i pisaca (reditelji Novaković, Bauer, Štiglic, Mimica, Vukotić, pisci Zupan, Lebović, Pekić), te da se, na kraju krajeva, tema nacističkih logora, zločina i Šoe/Holokausta, u jugoslovenskoj kinematografiji kao važna pojavljuje kada i u drugim evropskim zemljama – krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina. Osim toga, logori se pojavljuju u brojnim dokumentarcima i žurnalima iz prvih godina nakon rata, a jedan od njih, Jasenovac (1945) Gustava Gavrina i Koste Hlavatija, među prvim je filmovima proizvedenim u novoj Jugoslaviji, i među prvim svedočanstvima o nacističkim logorima uopšte, uz rame sa Nacističkim koncentracionim logorima (1945) i Nacističkim planom (1945) Džordža Stivensa.

Tekst Žaka Riveta o filmu Kapo (1960) Đila Pontekorva jedan je od ključnih trenutaka evropske filmske kritike, čije su poente i danas relevantne za sve diskusije na temu odnosa etike i estetike filma. Rivet je zamerio Pontekorvu da je izborom filmske tehnike degradirao žrtve koncentracionih logora: u trenutku kada glavna logorašica Tereza (glumi je Emanuela Riva) gine na bodljikavoj žici, Pontekorvo se odlučuje za far napred i kadrira njeno mrtvo telo i podignutu ruku tako da dobije uravnoteženu, klasičnu kompoziciju. Za Riveta, taj „formalizam“ i briga za lepo u trenutku užasne, neshvatljive smrti u koncentracionom logoru, bio je moralno neprihvatljiv – pa iako je film bio nominovan za Oskara i danas se smatra klasikom, on se gotovo uvek pominje zajedno sa Rivetovim etičkim pitanjem.

Snimatelj koji je sarađivao sa Pontekorvom na tom filmu bio je – Aleksandar Sekulović, a sam film italijansko-francusko-jugoslovenska koprodukcija (Lovćen film). Te 1960. godine čak dva jugoslovenska filma nominovana su za Oskara u kategoriji Najbolji strani film, i oba su govorila o logorima: pomenuti Kapo i Štiglicov Deveti krug. Ipak, postoji nešto važnije od puke činjenice da smo nekada bili relevantna kinematografija po svetskim feštama i spektaklima, a to su razlozi za tu relevantnost. Slobodno se može reći da su umetnici iz socijalističke Jugoslavije bili pioniri tematizacije koncentracionih logora u svetu, a filmovi, predstave i književni tekstovi, koje su na tu temu stvarali, postavljali su najteža pitanja o umetnosti, etici i politici.
Tako su neki od stavovi i pitanja Žaka Riveta već bili prisutni u jugoslovenskoj javnosti: recimo,1956. godine izvedena je drama Nebeski odred Đorđa Lebovića i Aleksandra Obrenovića, do danas verovatno najvažnija naša drama o logorima, koja govori o grupi logoraša prisiljenoj da učestvuje u masovnoj likvidaciji drugih zatočenika. Potom su 1961. godine Boško Bošković i Ilija Nikolić snimili istoimeni film (opet produkcija Lovćen filma), koji, razume se, nije izazvao takav potres kao pozorišna predstava pre toga – jer kada se ta priča prvi put pojavila u dramskom obliku, i dobila Sterijinu nagradu, proizvela je polemiku u koju su se, među ostalima, uključili i Dušan Matić, Ivan Ivanji i Slobodan Selenić, i u kojoj se raspravljalo da li je moguće predstaviti užase holokausta u umetnosti, na koji način ih treba predstavljati, kako o njima umetnički svedočiti?

Iz današnje perspektive jasno se može videti da su u isto vreme nastala dva umetnička dela čiji je odnos prema logorima bio sličan, a postaće, zapravo, preloman za kulturu sećanja posleratne Evrope: komad Nebeski odred Lebovića i Obrenovića, i film Noć i magla (1955) Alena Renea. Rebeka Kliford u nedavno objavljenoj knjizi Spomen na Holokaust: Dileme o sećanju u Francuskoj i Italiji (Oksford, 2013), analizira kulturu sećanja u Francuskoj i Italiji, i naziva period neposredno nakon rata vremenom „posleratne tišine“. U Jugoslaviji je tada ipak postojao određeni korpus umetničkih radova na temu logora, ali se i u njima mogu videti dve tematske linije koje Rebeka Kliford uočava u francuskom i italijanskom slučaju: naglašavanje pokreta otpora, uloge komunista i partizana kao tragičnih heroja, žrtava nacističke represije (Crveni cvet, 1950, takođe u režiji Gustava Gavrina), i figura „dobrog građanina“ koji ne pristaje na saradnju sa nacistima i pomaže logorašima (Norvežani koji pomažu interniranim jugoslovenskim partizanima u Krvavom putu, 1955, Radoša Novakovića i Kore Bergstroma).

U nizu filmova može se pratiti pomeranje značenjskog težišta sa pitanja vojnih zarobljenika (partizana), njihovih etičkih dilema i heroizma, ka pitanjima civilnih žrtava, torture, ponižavanja i ogoljavanja čoveka u koncentracionim logorima, do odnosa prema logorima i sećanju na logore u posleratnom društvu. Različite etičke preokupacije i značenja tih filmova svakako treba sagledati i u vezi sa različitim narativnim i stilskim pristupima, te sa kontekstom istorijskog perioda u kom su filmovi nastali. Neki od njih pripadaju klasičnom fabularnom stilu, koji u Jugoslaviji dominira tokom pedesetih, ali se pojavljuje i kasnije, i u kojem melodramski i akcioni zapleti igraju značajnu ulogu, dok se u nekima tema logora obrađuje u formalno radikalnijem, novotalasnom ili kasnomodernističkom stilu (katkad i sa naturalističkim elementima), za čiji se vrhunac u jugoslovenskom filmu uzima sredina šezdesetih.

Međutim, uže gledano, po sličnostima motiva, zapleta i poenti, filmove možemo svrstati u nekoliko grupa. U prvoj su oni koji govore o Zagrebu tokom ustaške vlasti, pogromu Jevreja, nacionalnoj segregaciji, nacističkim internatima: Ne okreći se, sine (1956) Branka Bauera, u kojem glavni junak, partizan, beži iz voza koji prevozi uhapšenike u jasenovački logor, da bi u Zagrebu zatekao svog sina u ustaškom internatu, zadojenog nacističkom ideologijom; Deveti krug (1960) Franca Štiglica, u kojoj se mladi Ivo najpre provizorno venča sa Jevrejkom Rut kako bi je spasao od hapšenja, ali se potom zaljubi u nju i pokuša da je spase iz logora u koji ona dospe; i Akcija stadion (1977) Dušana Vukotića, o spontanom otporu građana Zagreba odvajanju Srba i Jevreja od ostalih ljudi na stadionu, i komunističkoj akciji paljenja tog stadiona. Dva filma govore o zarobljenicima koji se nalaze između mina i logora, jer dobijaju zadatak da deminiraju teren – Kampo Mamula (1959) Velimira Stojanovića i Pet minuta raja (1959) Igora Pretnara, po scenariju Vitomila Zupana.

Priče smeštene pretežno u logoru, koje se bave životom logoraša, torturom, streljanjem, smrću i ponižavanjem iza logorskih zidova i bodljikave žice, osim u Nebeskom odredu i Kapou, nalaze se i u Hranjeniku (1971) Vatroslava Mimice, te jugoslovensko-francuskom Ograda (L’Enclos, 1961) Armana Gatija, pisca i reditelja bliskog francuskoj novotalasnoj sceni „sa leve obale Sene“ (Žak Demi, Alen Rene, Agnješ Varda, i drugi). Slične motive ima i daleko klasičniji Krvavi put (1955) Radoša Novakovića i Kore Bergstroma, jugoslovensko-norveška produkcija o zarobljenim Jugoslovenima u nemačkom logoru u Norveškoj, uz dodatni zaplet o bekstvu iz logora, koji sadrži i Opasni put (1963) Mate Relje, koji govori o Slovencima zatočenim u Šleziji, među kojima su i deca, te dvojici dečaka koji pobegnu odatle. Slično Hranjeniku Vatroslava Mimice, Crne ptice (1967) Eduarda Galića predstavlja kombinaciju naturalizma i modernističke metaforike, ali sa naglašenim biblijskim motivima i jezovitom poentom. Na posletku, tri filma govore o nemogućnosti da se živi posle logora, o preživelim i nekažnjenim saradnicima nacista i zapovednicima logora, te o problemima kulture sećanja: klasični Tri četrtine sonca (1959) Jože Babiča, izrazito modernistički Ponedjeljak ili utorak (1966) Vatroslava Mimice, te umereno modernistički Dim (1967) Slobodana Kosovalića, po scenariju Borislava Pekića.

Kasnije, tokom osamdesetih, film će izgubiti interesovanje za temu nacističkih logora (Lager Niš, 1987, Miomira – Mikija Stamenkovića, jedan je od retkih primera, a govori o logoru „Crveni krst“ u Nišu), ali će ona opstati na televiziji (na primer, serija Banjica, 1984, koju je režirao Sava Mrmak po scenariju Siniše Pavića), te u književnosti, memoarskoj literaturi, istorijskim studijama… Nažalost, u tom periodu će neretko postajati i zloupotrebljavana za razne političke ciljeve – uglavnom nacionalističke. Ta zloupotreba biće uvod u jugoslovenske ratove devedesetih, ali ovaj put bez partizana, bez pokreta otpora, bez emancipacijskog potencijala za društvo i sabotaže fašističkih projekata. Pitanja umetničkog svedočenja o takvim, nedavnim, logorima, punim civilnih žrtava u ime nacije, postala su ponovo ključna pitanja našeg društva, na koja još nismo odgovorili. Po svemu sudeći, vreme je da ponovo, i ovaj put pažljivije, gledamo jugoslovenske filmove.

Piše: Ivan Velisavljević

Izbor jugoslovenskih filmova koji se bave temom Holokausta imali smo priliku da pogledamo u Muzeju Jugoslovenske kinoteke, 9. i 10. decembra, na prvom od događaja u okviru projekta Protiv Zaborava. O pitanjima koja ovi filmovi otvaraju govoreno je na diskusiji pod naslovom „Da li je moguća reprezentacija Holokausta?“, u sredu, 10. decembra, u 16 časova. 

Više o prikazanim filmovima i dođagaju pogledajte ovde.