Grad kolektiva koji sanja i “konačno rešenje”

There is never a document of culture that is not

simultaneously a document of barbarism.

And just as it is itself not free of barbarism,

so barbarism taints the tradition through which

it has been transmitted from owner to owner.[1]

 

Novi Beograd je moderan grad izgrađen u drugoj polovini dvadesetog veka na, peskom nasutoj, plavnoj ravnici Bežanijskog polja na levoj obali Save i desnoj obali Dunava, između istorijskih centara gradova Beograda i Zemuna. Današnja opština Novi Beograd obuhvata površinu od oko 4 000 hektara, na kojoj živi oko 250 000 stanovnika. Istorijski posmatrano, teren na kojem je izgrađen Novi Beograd vekovima je služio kao ničija zemlja između granica dveju imperija, Otomanske i Austrijske/Austrougarske. Ovo prazno močvarno polje imalo je funkciju pograničnog i sanitarnog kordona koji je nadgledavan i kontrolisan kao (bez)kontaktna zona između Orijenta, čiju je krajnju tačku ka Zapadu obeležavao Beograd, i Okcidenta, u kojem je Zemun označavao njegovu prvu istočnu, iako skromnu, međunarodnu luku na Dunavu.

Postavljen u središte ratnih pritisaka i velikih istorijskih promena, u tek nekih sto godina, ovaj teren je doživeo suštinsku promenu da od brisanog međugraničnog prostora između dva carstva postane moderan grad i centralni politički prostor jedne nove, ambiciozne, moderne socijalističke države, Federativne Narodne Repubilke JugoslaviJe (FNRJ) / Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Kada je izgradnja Novog Beograda počela 1948. godine, urbanizacija terena koncipirana je na osnovnoj premisi tabula rasa situacije koja je snažno reflektovala ideološki konstrukt novog početka, naime, građenja socijalizma od „belog papira“ u, kako to Boris Groys formuliše, supraistorijski postavljenoj vremenskoj konstelaciji.[2] Ideološka utemeljenost konstrukta novog početka imala je, takođe, za cilj ne samo da izbriše istorijsku traumu separacije, već i skorašnju traumu rata, razaranja i varvarizma. Ukoliko se, međutim, pozovemo na navedenu tezu Waltera Benjamina,

da ne postoji ni jedan dokument kulture koji u isto vreme nije i dokument varvarizma, onda ćemo jasno videti da je upravo u posed modernog grada prenesen dokument varvarizma Drugog svetskog rata koji je na teren Novog beograda upisan postojanjem koncentracionih logora Judenlager Semelin i Anhaltslager Semelin. Ovaj rad, stoga, ispituje istoriju Novog Beograda kao istoriju mesta koncentracionog logora.

Projekcije broja stanovnika Novog Beograda varilale su tokom decenija od 500 000, koliko je predlagao plan arhitekta Dragiše Brašovana iz 1941. godine, do 200 000 stanovnika, kako je predviđeno Generalnim urbanističkim planom Novog Beograda, arhitekta Branka Petričića iz 1958. godine. Prvi veliki prelasci Beograđana preko Save, međutim, nisu bili posledica izgradnje novog grada, već izgradnje Beogradskog sajma 1937. godine. U toku deset dana održavanja Prvog Beogradskog međunarodnog sajma, teren na levoj obali pored lančanog

mosta, na kojem je izgrađen sajam, obišlo je oko 250 000 posetilaca. Zbog velike posete, za vreme sajma su „Stalni Gradski turistički odbor“ i društvo „Putnik“ organizovali informativnu službu sa punktovima u centru grada, na Glavnoj železničkoj stanici i na „Dunav“ stanici, koja je radila od 6 do 24 sata, kao i smeštaj posetilaca po hotelima, privatnim stanovima i skupnim prenoćištima. Pored redovne tramvajske linije, uveden je vanredni autobuski prevoz od Terazija do sajma, i dodatni tramvajski i autobuski saobraćaj od Glavne železničke stanice i od stanice „Dunav“ do centra grada. Tokom 1938. godine, ukupna poseta na prvom prolećnom i drugom jesenjem sajmu bila je opet oko 250000, a samo prvog dana nedelje trećeg jesenjeg sajma 1939. godine, sajam je obišlo blizu 35 000 posetilaca. Rekordna godišnja poseta zabeležena je 1940. godine, kada je prolećni sajam posetilo oko 120 000, a jesenji 170 000 posetilaca.[3]

Za grad koji je 1938. godine imao blizu 350 000 stanovnika, sajam je bio masovni događaj par excellence, a za mase posetilaca sajamski kompleks na levoj obali je bio, da parafraziramo izraz Waltera Benjamina, grad kolektiva koji sanja.[4] Sajam je za mase u Beogradu funkcionisao na gotovo isti način kao svetske izložbe u razvijenoj Evropi u

devetnaestom veku, odnosno kao: “ … pripremne škole u kojima su mase, pod zaprekom da ne mogu da budu potrošači, učili da imaju empatiju sa razmenskom vrednošću, ‘Gledaj sve; ništa ne diraj'“, pri čemu Benjamin naglašava ulogu reklame – „Reklama je prevara kojom

snovi prodiru u industriju.“[5] Tako je, na primer, plan propagande za drugi jesenji Beogradski sajam obuhvatao deset odvojenih reklamnih strategija: novine (sa četiri tipa oglašavanja za različite profile čitalaca, od velikih nacionalnih novina Vreme, Pravda i Politika, preko tabloida

i stranih novina, do trgovačkih novina); plakate (štampanje 30 000 plakata u boji i 10 000 šlajfni u dve boje); platna (oglašavanje: na 19 velikih oglasnih platna u boji po raznim jugoslovenskim gradovima); bioskopi (projekcije dijapozitiva pre bioskopskih predstava); radio; leci; časopis sajma; predavanja; fotografije (koje se u. toku sajma distribuiraju

u unutrašnjost i izlažu po izlozima trgovina) i natpisi na trotoarima.[6] I sam sajamski kompleks imao je ulogu reklame. Osvetljeni lančani most, blistavo iluminirani paviljoni i centralna kula sa kombinovanom žuto-plavom svetlošću, privlačili su, kao što kaže Stevan Popović, redovni komentator sajma u Beogradskim opštinskim novinama, sve poglede Beograđana. Ova, za Beograd nova, masovna industrija propagande, dakle, dolazi sa izložbom industrije – Le Corbusierova mašinska civilizacija konačno je izložena na Beogradskom sajmu. Ali, ono

što reklama zasenjuje i prenosi iz realnog sveta u svet sna jeste nesmetani prodor ratne industrije u izložbeni prostor. Na primer, u „odlično uređenom“ paviljonu Italije, postavka kombinuje poljoprivredne mašine s protivavionskim mitraljezom, rovovskim topom i gasnim maskama.[7] Le Corbusierova poruka iz knjige Des canons, des munitions?

Merci! Des logis … S. V.P., upućena na pariskoj izložbi, održanoj tek nekoliko meseci pre Prvog Beogradskog sajma, ostaje neprimećena u opštem oduševljenju komercijalnim uspehom i masovnom posetom. Sajamski „grad sna“ na levoj obali Save su petnaest godine ranije vizionarski predvideli bečki arhitekti Rudolf Perco, Erwin Ilz i Erwin Bock u svom konkursnom radu za Generalni urbanistički plan Beograda (rad pod šifrom „Singidunum Novissima“, 1922). Pored ostalih neostvarljivih i neodmerenih zamisli radikalne urbane rekonstrukcije, oni su predlagali i da se kroz Bežanijsko polje prokopa kanal između

Save i Dunava i da se na tako formiranom, i parkovski tretiranom, rečnom ostrvu postave objekti Beogradskog sajma. Njihov predlog ne samo da je, kao što piše arhitekt Branko Maksimović, opsenio članove žirija, već je pred iznenađene oči beogradskih opštinara i urbanista postavio viziju izgradnje na levoj obali od koje se više nisu mogli otrgnuti.[8] Kada je posle pripajanja Zemuna Beogradu, 1935. godine, teren na levoj obali Save postao sopstveništvo beogradske Opštine, vizija bečkih arhitekata, iako krajnje redukovana, počinje da se ostvaruje izgradnjom sajamskog kompleksa.

Osnivač sajma je bilo Društvo za zemaljske izložbe, osnovano 1923. godine i restrukturirano i preimenovano 1933. godine u Društvo za priređivanje sajma i izložbi.[9] Bez sredstava za otkup zemljišta, Društvo je jedino moglo očekivati da teren za sajam obezbedi Opština grada Beograda. Na inicijativu predsednika Opštine i potpredsednika Društva Vlade Ilića, opštinsko Veće je na svojoj XXIX redovnoj sednici od 18. decembra 1935. godine, donelo odluku “ … da Društvu za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu … ustupi za 50 godina zemljište [u površini od 36 hektara] na levoj obali Save, s jedne i druge strane mosta Kralja Aleksandra l.“[10] Po sklapanju ugovora o zakupu zemljišta, Društvo je jula 1936. godine započelo prve radove na nasipanju prilaza, a oktobra 1936. godine potvrđen je ugovor o zajmu u iznosu

od šest miliona dinara, koje je Društvo, na podlozi opštinskog zemljišta, dobilo od Opštinske štedionice i Založnog zavoda grada Beograda, što je omogućilo početak realizacije. Raspisan je, i za svega šesnaest dana obavljen, javni arhitektonsko-urbanistički konkurs za

generalno uređenje sajmišta, koji, međutim, nije doneo rešenje jer je završio opštim skandalom zbog nepravilnosti u radu žirija. Jedan od autora rada koji je na konkursu, protivno svim stručnim kriterijumima, nagrađen prvom nagradom, inž. Nešić (koautor arhitekt Ignjat Popović), bio je istovremeno i predsednik žirija i član odbora sajma, što je u stručnoj javnosti osporeno kao konflikt interesa i faktički oborilo konkurs.[11] Pritisak javnosti je sprečio izvođenje neadekvatnog prvonagrađenog rešenja, ali ne i reevaluaciju drugih konkursnih radova, na primer modernističkog plana koji je izradio arhitekt Milorad Pantović . Posao je poveren tehničkom birou Društva, koji je izradio jedan još neprihvatljiviji projekat privremenih paviljona. Po hitnom postupku i po nalogu predsednika Opštine, projektovanje je konačno povereno arhitektima Tehničke direkcije Opštine, Milivoju Tričkoviću, Đorđu Lukiću i Rajku Tatiću, koji su u toku samo jednog radnog dana izradili idejnu perspektivnu skicu sajmišta po kojoj su rađeni dalji planovi za realizaciju .[12]

Prema ovoj inicijalnoj skici, Tričković, Lukić i Tatić su projektovali i realizovali opštu dispoziciju kompleksa (na oko 11 hektara) i pet glavnih sajamskih paviljona (paviljoni 1-5). Za Prvi Beogradski međunarodni sajam, održan septembra 1937. godine, pored pet velikih izložbenih paviljona, izgrađen je i „Spasićev paviljon“ Zadužbine Nikole Spasića; centralni paviljon/kula (oba objekta po projektima arhitekte Aleksandra Sekulića); restoran (arhitekt Đorđe Lukić); zgrada za Upravu sajma (prema projektu tehničkog odseka Društva, kojim je rukovodio Aleksandar Sekulić) i pomoćni objekti: ograde, biletarnice, javni toaleti i drugo.[13] U okviru kompleksa izgrađeni su iste godine i nacionalni paviljoni Italije, Mađarske, Rumunije i Čehoslovačke, a 1938. godine izgrađen je paviljon Turske, odnosno 1939. godine paviljon

Nemačke . Italijanski paviljon je projektovao profesor Dante Petrani, načelnik odeljenja za sajmove Nacionalnog fašističkog zavoda za spoljnu trgovinu iz Rima, rumunski paviljon arhitekt Victor Smigelschi iz Bukurešta, čehoslovački, arhitekt Vaclav Girsa iz Praga i mađarski, arhitekt Žorž Lehotski iz Budimpešte.[14] Pored ovih reprezentativnih paviljona izgrađen je i niz manjih izložbenih objekata privatnih firmi, na primer, paviljon Philipsa, u kojem je tada i prvi put u Beogradu prikazan televizijski program. Koncepcija opšte dispozicije bila je svedena na primordinarnu kompoziciju paviljona oko centralnog trga u čijem središtu je, kao glavni prostorni motiv, podignut paviljon kružne osnove sa visokim tornjem. Glavni nedostatak rešenja kompleksa apologetski objašnjava Aleksandar Sekulić (direktor novog sajma u posleratnom periodu): „Hitnost potrebe za … izgradnju nije davala mogućnost rešavanja jedne perspektivne dispozicije za duži dogledni period, te je ovim prvim i jedinim rešenjem obrazovan jedan zatvoren centar tako da se postavljao problem organskog urbanističkog povezivanja dalje sajmišne izgradnje.“[15] Zatvorenost i centralnost kompleksa, međutim, odgovarali su, gotovo savršeno, nameni koju je sajam dobio u

ratu, naime, da postane mesto „konačnog rešenja“ (Endlosung), „jevreskog pitanja“ u okupiranom Beogradu,.

Masovnost sajma i način na koji je funkcionisao njegov internacionalizam, kao i naglašena propagandna kampanja koja ga je pratila, duboko su vezani za politički kontekst kraja četvrte decenije. Samo naizgled neutralni domen sajamskih izložbi, bio je krajnje politizovan. Uvučen u kulturnu politiku fašističke Italije i nacističke Nemačke, sajam postaje operativni mehanizam propagandne industrije koja mase priprema za rat. Rat je u Evropi već trajao, kada je na sajmu u oktobru 1940. godine uz velike počasti i prisustvo Kneza Pavla bila predstavljena izložba Nove nemačke umetnosti građenja (Neue Deutsche Baukunst), koja je

pored ekstenzivne prezentacije arhitektonskih i urbanističkih projekata Alberta Speera, uključila i promociju projekta arhitekta Wernera Marcha za beogradski Olimpijski stadion na Donjem Gradu. Ambiciozni plan Novog Beograda iz februara 1941. godine, dalje proširuje polje sna. Arhitekt Dragiša Brašovan i predsednik Opštine Jevrem Tomić, kolektivu koji će iz sna trgnuti tek demonstracije 27. marta i šestoaprilsko bombardovanje, nagoveštavaju mogućnosti još većeg spektakla, održavanje svetske izložbe u Beogradu: „Pred železničkom stanicom u neposrednoj blizini aerodroma na Bežaniji zamišljen je veliki narodni park u

kome će se u budućnosti podići paviljoni za eventualnu svetsku izložbu.“[16] U isto vreme na Ušću koji je već 1940. godine. bio nasut i pripremljen za izgradnu stambenog naselja prema ugovoru Beogradske opštine sa danskom kompanijom Hojgaard & Schultz A/S iz Kopenhagena, otvoren tranzitni logor za privremeni smeštaj nemačkih iseljenika iz rumunske pokrajine Besarabije na njihovom putu u Nemačku. Na površini od oko 27 hektara na ovom je terenu podignuto 69 velikih šatora logora sa kapacitetom za 12 000 osoba.[17] Sa osnivanjem tranzitnog logora za izbeglice, neprimećen u senci sajamskih izložbi i grandioznih planova izgradnje modernog novog grada, Drugi svetski rat je već došao do Beograda i „nastanio“ se na terenu budućeg Novog Beograda. U leto 1942. godine i ovaj logor je praktično postao deo logora na Beogradskom sajmu.

Sa Drugim svetskim ratom, u okupiranoj Srbiji, Sava je ponovo postala granična reka, a Zemun i teren Novog Beograda postali su od 11. oktobra 1941. godine deo Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Odluka da se Beogradski sajam pretvori u logor donesena je ubrzo potom, 28. oktobra 1941. godine, a u decembru je kompleks sajma pretvoren odnosno adaptiran za, „jevrejski logor Zemun“ pod upravom Gestapoa[18] :

 

Logor na Sajmištu osnovan je specijalno za Jevreje, mada je u njemu neko vreme bio i jedan broj Roma. Zvaničan naziv bio mu je „Judenlager Semlin“ (Jevrejski logor Zemun), što je, koliko znam, jedini nemački koncentracioni logor u Evropi koji je nosio „rasno“ ime. Pošto je bio na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske; Nemci su od Zagreba tražili saglasnost za njegovo otvaranje na tom mestu .. . Komandu nad logorom imao je Gestapo. U njega su od 8. do 12. decembra 1941. odvedene jevrejske žene i deca iz Beograda i jedan broj, uglavnom starijih, muškaraca koji dotle nisu likvidirani. Kasnije su dovođene i druge grupe žena i dece iz raznih mesta. U logor je doveden i jedan broj Roma. ·

Zbog veoma loših uslova smeštaja, velikih hladnoća i bolesti pomrlo je dosta zatočenika, Jevreja i Roma, ali su ovi drugi pušteni kućama pre početka likvidacije. Sama likvidacija počela je sredinom marta 1942. godine, po dolasku s specijalnog vozila (samo jednog) iz Nemačke, prozvanog kod nas „dušegupka“. U njega su smeštani zatočenici, kojima se govorilo da odlaze u drugi logor, gde vladaju bolji uslovi. Natovareno vozilo dolazilo je do pontonskog mosta, nešto uzvodno od porušenog lančanog mosta… , gde je jedan od dva šofera (Gec ili Majer: videti istoimenu knjigu Davida Albaharija) izlazio i spajao izduvnu cev sa hermetički zatvorenim delom vozila gde su bili ljudi. Ono je nastavljalo put kroz centar Beograda do Jajinaca, gde su već bili iskopani rovovi. Prilazilo im je i tu su istovarivani ugušeni zatočenici.[19]

Topovske šupe, o kojima se malo zna, bile su … , logor za Jevreje muškarce, koji su likvidirani od leta do zime 1941. godine.

 

Adaptacija sajma za logor obuhvatala je spoljno osiguranje ogradom od bodljikave žice visine 2 metra oko postojeće ograde i bazičnu konstrukciju za ležanje od dasaka na nekoliko nivoa, zakucavanje talpi preko polupanih prozora i oziđivanje tek nekoliko peći u paviljonima.

Radna snaga na ovim poslovima bili su Jevreji muškarci dovođeni na rad iz logora u Topovskim šupama, koji su bili smešteni u adaptiranom paviljonu broj 5 i izolovani ogradom od bodljikave žice od ostalih paviljona. Jevrejske žene i deca smeštani su u najvećem paviljonu broj 3; po nekim procenama na oko 5 000 kvadratnih metara u ovom paviljonu bilo je zatočeno i do 5 000 osoba. Romi su bili smešteni u paviljonu broj 2. U četvrtom paviljonu bila je logorska kuhinja, u Zadužbini Nikole Spasića logorska bolnica, paviljon Turske bio je pretvoren u kupatilo i mrtvačnicu, u centralnoj kuli bila je smeštena jevrejska uprava logora, dok je nemačka komanda logora preuzela upravnu zgradu sajma. Prema analizi Milana Koljanina, „[m]ožemo da zaključimo da je, u periodu od 8. decembra 1941. godine do kraja aprila 1942. godine, u logoru na Beogradskom sajmištu zatočeno ukupno oko 7000 lica.“[20] Uslovi života u logoru su bili nesnošljivi ne samo zbog gladi i izrazito hladne zime već, kako piše David Albahari, zbog same nesnošljivosti tog “ … mesta koje ne ponižava samo svojom neljudskošću, već i potpunom izloženošću Beogradu koji ih, sa druge obale reke, nemo posmatra“.[21] Posle interniranja i streljanja većine jevrejskih muškaraca, tokom leta i jeseni 1941. godine, usledilo je „konačno rešenje jevrejskog pitanja“ u okupiranoj Srbiji, odnosno masovna likvidacija svih jevrejskih logoraša sa Sajmišta, koja je izvršena do 10. maja 1942. godine.

 

Na istom mestu, Starom sajmištu, posle likvidacije Jevreja, završene oko 10. maja 1942, osnovan je nov logor, pod nazivom „Anhaltslager Semlin“ (Prihvatni logor Zemun), koji je, u stvari, bio tranzitni logor (Durchgangslager – skraćeno Dulag) za smeštaj pohapšenih (ili zarobljenih, kao sto su bili partizani sa Sutjeske) ljudi iz Srbije, NDH (tj. Hrvatske i Bosne i Hercegovine) i dr. pre njihovog slanja na prinudni rad u Nemačkoj, koja je stalno oskudevala u radnoj snazi.[22] ·

 

Maja 1944. godine, upravu nad logorom na Beogradskom sajmištu je preuzela hrvatska policija (Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost NDH), da hi već u julu, s obzirom na nesigurnost mesta izloženog bombardovanju saveznika i blizine teritorije pod kontrolom Narodno-oslobodilačkog pokreta (NOP-a), logor bio konačno rasformiran. Gotovo svi objekti sajmišnog kompleksa, izuzev upravne zgrade, paviljona Italije, centralne kule i Spasićevog paviljona, porušeni su u savezničkom bombardovanju od aprila do septembra 1944. godine. Sa uspostavljanjem Demokratske Federativne Jugoslavije, odnosno FNRJ, teritorija na kojoj se nalazio sajam postaje sastavni deo Novog Beograda, budućeg glavnog grada Federacije; i njena namena i funkcija bitno se menjaju u odnosu na prethodni istorijski period.

Zašto je za Novi Beograd danas relevantna istorija Beogradskog sajmišta? Odgovor na ovo pitanje možemo potražiti u analizama „logora kao ‘nomos’-a moderne“ koje u savremenu teoriju uvodi  italijanski filozof Giorgio Agamben, polazeći od teze koja “ … će nas voditi o toga da logor ne vidimo kao istorijsku činjenicu i anomaliju koja pripada prošlosti (iako verodostojnost toga stoji), već na izvestan način kao skrivenu matricu i nomos političkog prostora u kojem još uvek živimo“[23] S obzirom na to da je razmatranje problematike kojom se

bavi Agamben izvan okvira ovog rada, navešćemo ovde samo njegove tri zaključne teze, od kojih se treća direktno odnosi na važno razumevanje konsekvenci savremenog planiranja i projektovanja gradova:

 

1. Prvobitna politička–relacija je zabrana (stanje izuzetka kao zona nerazlikovanja spoljašnjosti od unutrašnjosti, isključivanja od uključivanja) .
2. Osnovna delatnost suverene moći jeste proizvodnja golog života kao prvobitnog političkog elementa i kao praga na kojem se uspostavlja artikulacija između prirode i kulture, između zoe i bios.
3. Fundamentalna biopolitička paradigma Zapada danas, nije grad već logor.

( … )

Treća teza, konačno, baca zlokobno svetlo na modele kojima danas društvene nauke, sociologija, studije urbanizma i arhitektura pokušavaju da koncipiraju i organizuju javni prostor u raznim gradovima sveta, bez ikakve jasne svesti da se u njihovom samom središtu nalazi onaj isti goli život (pa i bio transformisan i načinjen očigledno znatno humanijim), koji je definisao biopolitiku velikih totalitarnih država u dvadesetom veku.[24]

 

Agambenove teze nam pomažu da kroz paradigmu logora razumemo posledice izvođenja krajnjih konsekvenci totalitarizma. Ukoliko se, kako Agamben zaključuje, biološki i politički život čoveka – zoe i bios – i, konsekventno tome, kuća i grad – oikos i polis – u logoru ne mogu

razlikovati, onda je, jednom kada je model koncentracionog logora već postavljen, u savremenom političkom prostoru postalo nemoguće ponovo razdvojiti, ili razlikovati biološko od političkog tela. Da li, stoga, i Novi Beograd možemo videti kao proizvodnju jednog novog

biopolitičkog prostora, u kojem se, čovek hoće učiniti srećnijim planiranjem stambenog poretka kolektivno regulisanog života, pa makar to bilo i po cenu njegove slobode? U svojoj kritici Le Corbusiera, kao jednog od onih ljudi koji se užasavaju siromaštva i hoće da programirano i strogo kontrolisana „usreće narod“ u funkcionalnom gradu, Pierre Francastel dovodi u direktnu vezu paradigmu logora i moderni grad. „Svet g. Le Corbusiera je svet koncentracionih logora“, piše Francastel, i nastavlja:

 

Izvesno je da shvatanje g. Le Corbusiera – i mnogih drugih – izražavaju jednu snažnu težnju današnjeg vremena i svakako je mnogo bolje da ta težnja prema kolektivno regulisanom životu – koji je, hteli mi to ili ne, jedan od vidova našeg doba – dobije oblik stambenog poretka nego jednog sveta zbilja koncentracionih logora. Ne možemo, međutim, a da ne podvučemo sličnost. Ono što trijumfuje u svim tim ideološkim konstrukcijama nije nikako, istaknimo to, prirodni poredak, nego je to vojnički sistem,

kasarna – povlašćeni oblik života u zajednici – koji pretpostavlja isto tako predavanje duhova u ruke onih koji su zaduženi da vode brigu o kolektivnom redu, kao i zdrava razonođenja i život na čistom vazduhu. Kasarna, manastiri, logori, tamnice, falanstere. G. Le Corbusier pripada onome redu ljudi koji su, tokom vekova, hteli druge da učine srećnim, ma i po cenu njihove slobode.[25] ·

 

Da li je i u programiranju i planiranju stambenih naselja „srećnog grada“ Novog Beograda, od „čistog papira“, bio prisutan sličan ideološki konstrukt? Može li se u tome videti razlog zbog kojeg je urbanistički kompleks sajma, iako su njegovi objekti bili u stalnoj upotrebi sve do današnjih dana, doslovno izbrisan sa urbanističkih podloga? Ni planovi postojećeg stanja kompleksa ni pojedinačnih objekata sajmišta nisu uneseni u jedan posleratni urbanistički plan Novog Beogrda, a ni sam kompleks Beogradskog sajma nije bio predmet urbanističkih ili arhitektonskih razmatranja. Lokacija sajma je faktički tretirana kao prazan teren na kojem se slobodno bez zaštite ili rekonstrukcije kompleksa, može planiratl novi sadržaj novog grada. Da li je u nastojanju da se zaborave ratni zločni i da se na mestu zločina usreći narod, ali bez stvarne i sveobuhvatne denacifikacije društva, sajam predstavljao izlišan višak memorije, tj. neodgovarajući istorijski kontekst novog grada? Koji je to, dakle, politički prostor Novog Beograda koji se proizvodi odlukom o izgradnji novog grada na ničijoj zemlji, na plavnom terenu između dva istorijski formirana grada na kojem se nikada nije gradio grad već je na njemu jedino logor do tada postojao kao organizovani model života?

„Ovaj prostor i ove reke, koji su nekad razdvajani, počeće da spajaju. Zaboraviće se dani ratni, užasi Sajmišta … „, piše autorka teksta o omladinskim radnim brigadama povodom početka pripremnihradova na „dotada močvarnom, peskovitom i praznom prostoru“ Novog Beograda oktobra 1947. godine.[26] Početak izgradnje, dakle, ne samo da je podrazumevao intervenciju na prostoru koji je tabula rasa, već i intervenciju u istorijskom vremenu, kojom se traumatična istorija ovog prostora nanovo uspostavila kao tabula rasa. „Odluka o izgradnji Novog Beograda donešena je po drugu Titu u momentu kada je … nacionalna privreda prešla na plansku, kada se je … počelo sa izgradnjom socijalizma“[27] Izgradnja socijalizma, takođe, polazi od tabula rasa situacije, koja sledi iz shvatanja socijalizma kao postistorijskog, tačnije, supraistorijskog projekta formiranja nove, progresivne savremenosti, nasuprot „dekadentnoj“ i „reakcionarnoj“ prošlosti.[28] Izgradnja socijalizma podrazumeva i izgradnju novog čoveka, nove jedinke socijalističkog društva. U godinama posleratne obnove i izgradnje, lik novog čoveka formiran je i glorifikovan kroz lik graditelja i učesnika omladinskih radnih akcija. ·

Prema nekim procenama, u većim saveznim i republičkim radnim akcijama u periodu između 1946-1952. godine učestvovala je oko milion mladih ljudi iz raznih krajeva Jugoslavije i iz različitih socijalnih struktura.[29] Radne akcije su, kako napominje Rudi Supek, nastale kao

sastavni deo narodnooslobodilačkog pokreta u toku Drugog svetskog rata, kada je na oslobođenim teritorijama za pozadinski rad mobilizovano stanovništvo, uglavnom, mlađe generacije, i čija se organizacija nastavila u godinama posleratne obnove. Njihov rad se po ideološkom sadržaju bitno razlikovao od ranijih formi radne službe, koje su nastajale kao posledice ekonomskih i političkih kriza u raznim periodima i zemljama. Ono što je karakterisalo omladinske radne akcije u posleratnoj Jugoslaviji bilo je shvatanje da „[r]ad u radnoj akciji nosi bitna obilježja komunističkog rada: društvenu korisnost, dobrovoljnost,

svjesnost, besplatnost i organsku potrebu. „[30] U takvom ideološkom okviru, kroz snažno ideološki profilisane programe rada, obrazovanja i rekreacije, sprovođena je politika stvaranja novog čoveka: „U procesu rada, zajedno sa likom ovog prostora, menjao se i lik, svest graditelja. Jasno, brzo, revolucionarno! … Rastao je tako lik mladog socijalističkog građanina. „[31] U periodu između 1947-1950. godine, na pripremnim radovima i izgradnji prvih objekata na terenu Novog Beograda, radilo je oko 100 000 učesnika omladinskih radnih brigada. Oni su na gradilišta Novog Beograda dolazili iz čitave Jugoslavije i iz potpuno različitih socijalnih sredina; bilo je srednjoškolaca i studenata, seoske omladine, a „u logoru ‘Jože Vlahović’ u avgustu [1949] živi i radi brigada najmlađih, koji su u svojoj ranoj mladosti bili besprizorni.“[32]

Mladi socijalistički građanin u formiranju stanovao je u kolektivu, u privremenom smeštaju, u omladinskom radnom logoru. Učesnici radnih akcija su masovno radili na pripremnim radovima na terenu, na građenju puta Beograd-Zemun i izgradnji zgrada Predsedništva vlade, državnog hotela, stambenog naselja na Tošinom bunaru i Studentskog grada. Tokom 1948. godine, u prvoj velikoj kampanji radnih brigada, za smeštaj učesnika su formirani omladinski logori kapaciteta za 25 000 osoba, naime, logor „Milan Milovanović-Lune“ na Ušću i „Jože Vlahović“ na Bežanijskoj kosi. Zgradama na Beogradskom sajmu, koje su ostale neoštećene u bombardovanju, ponovo je promenjena namena, sada za potrebe organizovanja i rukovođenja radnim brigadama. U njima je bila smeštena uprava, odnosno Glavni štab i Generalna direkcija omladinskih radnih akcija.[33] Ideal unutrašnje organizacije

omladinske brigade bio je da bude borbeni odred društva, pa je za uzor uzet vojnički tip organizacije partizanske brigade i autoritativni način rukovođenja. Takva organizacija se „… nastoji, po svom načinu i stilu, što više približiti vojničkoj organizaciji, … njezin [je] unutarnji

princip što veće izjednačavanje sa kolektivom ili simboličkim sadržajem uz brisanje individualnih razlika“[34]. Kroz inače afirmativne tekstove o radnim akcijama iz perioda socijalizma, prodiru i kontroverzni podaci o logorskom životu i zloupotrebi ovlašćenja rukovodećih ljudi, na primer, o ponekad besmislenoj i formalnoj vojničkoj disciplini zasnovanoj na strogosti, o prekomernom radu koji je rezultirao slabijim kvalitetom izvedenih deonica, o zabrani da se posećuju učesnici iz drugih brigada iako su smešteni u istom logoru[35]· o tome da je ishrana monotona i nedovoljno kvalitetna, da higijenski uslovi u logoru ne zadovoljavaju ni neophodni minimum, ili da se među rukovodiocima javlja pojava „komandantstva“ i primene kazni „požarčenjem, ribanjem, stražarenjem“[36]. Povrh toga, u političkom kontekstu sukoba sa Imformbiroom, ispod manifestnog teksta o udarničkim uspesima u podlozi ostaje latentna senka pretnje onog drugog logora koji se formira na Golom otoku. U ovakvom kontekstu postaju razumljivije Agambenove teze o zabrani, suverenoj moći· i logoru kao paradigmi političkog prostora modernosti.

U maju 1950. godine formiran je u Novom Beogradu deseti gradski rejon, a Studentski grad je završen i useljen zimi 1950. godine. Mitingom održanim pred završenim paviljonima Studentskog grada, 5. Novembra 1950. godine, završava se rad omladinskih radnih brigada na izgradnji Novog Beograda. Usled političke i ekonomske krize koja nastaje kao posledica razlaza Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom i zemljama Varšavskog pakta, početkom pedesetih godina dvadesetog veka prekida se planiranje i izgradnja Novog Beograda, koja će se ponovo uspostaviti tek krajem decenije, ali tada na izgradnji više nisu učestvovale omladinske radne brigade, već plaćena radna snaga građevinskih preduzeća.

Na Beogradski sajam, koji je odlaskom Glavnog štaba i direkcije omladinskih radnih akcija ponovo ostao bez „funkcije“, 1951. Godine useljavaju se umetnici. Unutrašnji prostor paviljona adaptiran je za umetničke ateljee, koje, iako su u prvom mahu bili zamišljeni kao privremeno rešenje, i danas koriste mnogi likovni umetnici. Kompleks sajmišta nije se smatrao vrednim obnavljanja, pa je za sajam pedesetih godina prošlog veka izabrana nova lokacija, a u svim posleratnim planovima Novog Beograda ovaj teren je tretiran kao sastavni deo priobalnog parka u kojem su planirani različiti sadržaji kulture. Označen kao blok broj 17, teren Beogradskog sajma je bio predmet arhitektonskih konkursa za Modernu galeriju 1948. godine, Vojni muzej 1949-1950. godine i Beogradsku operu 1971. godine, ali ni jedan od ovih objekata nije realizovan. Dok se Novi Beograd ubrzano gradio, počev od sredine pedesetih godina, kompleks sajma ostajao je po strani, a njegovi preostali objekti su vremenom i dalje fizički propadati. Konačno, „Staro sajmište – logor Gestapoa“, proglašeno je za kulturno dobro, odnosno spomenik kulture, Odlukom o proglašenju objavljenom u „Službenom

listu“ grada Beograda (SL, br. 16), tek 1987. godine. Skupština grada Beograda je 1992. godine usvojila „Detaljni urbanistički plan spomeničkog kompleksa Staro sajmište. Na savskom nasipu ispred sajmišnog kompleksa 22. aprila 1995. godine otkriven je Memorijal žrtvama genocida 1941-1945. godine, rad vajara Miodraga Popovića.

U senci spomenika, danas kompleks starog Beogradskog sajma naseljava beda. Njegovi siromašni stanovnici žive svoj ubogi život na rubu egzistencije, dok ih politička kasta i većina građana i dalje nemo posmatraju, zapravo, uopšte ne videći ovo getoizirano stanovništvo jer

mesto njegovog života i mesto logora ostaju stalno

[1] Walter  Benjamin,  quoted in:  Susan  Buck-Morss, The  Dialectics  of Seeing, Walter  Benjamin and  the  Arcades  Project 1989, Cambridge, Mass.:  MIT  Press,1999, р. 288.

[2] Cf. Boris Groys, The Total Art of Stalinism: Avant-Garde, Aesthetic Dictatorship, and Beyond, translated by Rougle, C. Princeton, New Jersey: Princeton

fT .. ; . ., •.. ,. ; .. , , p .. .. „,.. 1 ()OI

[3] Podaci preuzeti iz:

Anonim, „Privredna hronika“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 9, 1937, str. 621-622.

Stevan Popović, „Prvi Beogradski međunarodni sajam (11-21 septembra 1937. godine)“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 7-8 1937, str. 405-411.

__ ,“Posle Prvog Beogradskog sajma“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 9 (1937), str. 543-552.

__ , „II Beogradski jesenji međunarodni sajam uzoraka (9-19. Septembra 1938)“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 9, 1938, str. 593-601.

__ , „III Beogradski jesenji sajam uzoraka, 14-23. oktobra 1939 god.“, Beoiradske opštinske novine, Beograd, br. 10, 1939, str. 593-601.

__ , „Povodom ovogodišnjeg Beogradskog prolećnog sajma“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 5, 1940, str. 421-428.

__._ , „IV jesenji međunarodni sajam u Beogradu“, Beogradske opštinske novine, Beograd, br. 9, 1940, str. 725-734.

Cf.: Aleksandar Sekulić, „Prvi Beogradski sajam između Prvog i Drugog svetskog rata“, Godišniak Muzeia grada Beograda, knjiga IV, 1957, str. 587-596.

[4] Cf. Walter Benjamin, The Arcades Pro;ect, translated by Howard Eiland and Kevin McLaughlin Cambridge, Mass.: The Belknap Press of Harvard University

n a · r 1 ..“ 1

[5] „The world exhibitions were training schools in which the masses, barred from consuming, learned empathy with exchange value. ‘Look at everything; touch nothing.? ( … ) The advertisement is the ruse by which the dream forces itself on the industry.“ Benjamin, The Arcades Project, p. 201, [G16,6], p. 171, [G1,1].

[6] „Plan propagande za Beogradski sajam od 10 do 19 septembra“, Zbirka Nedeljka Savića, Istorijski arhiv grada Beograda (lAB, L3, NS, K-1/1, 9).

[7] Popović, „Posle Prvog Beogradskog sajma“, str. 545.

[8] Ideja bečkih arhitekata je, prema analizama Branka Maksimovića, bila opšteprihvaćena i reinterpretirana u ilustrativnom planu grada na levoj obali Save, koji je u okviru Generalnog plana Beograda iz 1923. godine izradio Đorđe Kovaljevski; Branko Maksimović, „Vrednosti Generalnog plana Beograda iz 1923. godine i njihovo poništenje“, Godišnjak grada Beograda, knjiga XXVII, 1980, str. 241.

[9] Tekst ze zasniva na sledećim izvorima:

Izveštaj Pri~~remenog odbora Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet vanrednoj skupštini društva na dan 1. aprila 1934. god. Beograd, 1934.

Izveštaj Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet skupštini društva na dan 16. februara 1936. god. Beograd, 1936.

Izveštaj Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet skupštini društva na dan 24. januara 1937. god. Beograd, 1937.

Izveštaj Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet skupštini društva na dan 23. januara 1938. god. Beograd, 1938.

Izveštaj Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet skupštini društva na dan 29. januara 1939. god. Beograd, 1939.

Izveštaj Društva za priređivanje sajma i izložbi u Beogradu, podnet skupštini društva na dan 28. januara 1940. god. Beograd, 1940.

[10] Izveštaj Društva, 1937, str 3.

[11] Odluku da, prema rečima novinskog komentatora iz tog perioda, najgori rad bude proglašen za najbolji, podržali su i drugi članovi žirija, takođe predstavnici odbora sajma, predsednik Društva Milan Stojanović, potpredsednik Društva Nedeljko Savić i arhitekt Đura Bajatović, a samo jedan član, arhitekt Kostić, izuzeo je svoje mišljenje. Arhitekti nagrađeni ostalim nagradama na konkursu demonstrativno su odbili da prime nagrade. Anonim, „Da li g. g. inž. Nešić i Popović imaju toliko morala da odgovore“, Slobodna reč, Beograd, 17. jun 1936, str. 6.

[12] Videti detaljniji opis faza projekta u: Darko Tarić, „Restauracija urbanističkog kompleksa Staro sajmište u Beogradu“, Izgradnja, Beograd, br. 3, 2003, str. 83-84

[13] Izveštaj društva, 1938, str. 4-10.

[14] Izveštaj društva, 1938, str. 10-11.

[15] Aleksandar Sekulić, „Jedan osvrt na problem izgradnje Beogradskog sajmišta“ Pregled arhitekture, Beograd, broj 4-5, 1955-1956, str. 115

[16] D. D. V., „Budući City Beograda pružaće se od Čukarice do ušća Save u Dunav i činiće sa starim delom grada harmoničnu celinu“, Vreme, Beograd, 23. februara 1941, str. 11.

[17] Anonim, „Na levoj obali Save, prekoputa Beograda, podiže se logor koji će primiti Nemce iz Besarabije na njihovom putu za Nemačku“, Politika, Beograd, 7. septembar 1940, str. 7.

[18] Milan Koljanin, Nemački logor na Beogradskom sajmištu 1941-1944 (Beograd : Institut za savremenu istoriju, 1992).

[19] Aleksandar Lebl, „Reagovanja: Logor sa ‘rasnim’ imenom“, Danas, Beograd, 26. mart 2003.

[20] Koljanin, Nemački logor, str. 62.

[21] David Albahari, Gec i Majer, Stubovi kulture, Beograd 1998, str. 23.

[22] Lebl , “ Reagovanja“ Cf. Koljanin, Nemački logor, Drugi deo, str. 151-444.

[23] „Instead of deducing the definition of the camp from the events that took place there, we will ask: What is a camp, what is its juridicopolitical structure, that such events could take place there? This will lead us to regard the camp not as a historical fact and an anomaly belonging to the past (even if still verifiable) but in some way as the hidden matrix and nomos of the political space in which we are still living.“ Giorgio Agamben, Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life (1995), translated by Daniel Heller Roazen, Stanford, California: Stanford

University Press, 1998, p. 166.

[24] „Three theses have emerged as provisional conclusions in the course of this inquiry:

l . The original political relation is the ban (the state of exception as zone of indistinction between outside and inside, exclusion and inclusion).

2.· The fundamental activity of sovereign power is the production of bare life as originary political element and as threshold of articulation between nature and culture, zoe and bios.

3. Today it is not the city but rather the camp that is the fundamental biopolitical paradigm of the West. ( … )

The third thesis, finally, throws a sinister light on the models by which social sciences, sociology, urban studies, and architecture today are trying to conceive and organize the public space of the world’s cities without any clear awareness that at their very center lies the same bare life (even if it has been transformed and rendered apparently more human) that defined the biopolitics of the great totalitarian states of the twentieth century.“ Agamben, Homo Sacer, p p. 181-182.

[25] Pjer Frankastel, Umetnost i tehnika, Nolit, Beograd, 1964, str. 51, 52.

[26] Ljubica Radojković, „Omladinske radne brigade na izgradnji Beograda 1947-1950 godine“, Godišnjak grada Beograda, knjiga V, 1958, str. 363. (kurzivu citatu, Lj. B.)

[27] Ljubo Ilić, „Uz izgradnju Novog Beograda“, Arhitektura, Zagreb, br. 8-10, 1948, str. 9.

[28] O staljinističkom shvatanju kulture socijalističkog realizma kao „postapo- kaliptičke“, postistorijske supraistorijske kulture, videti u: Groys, „The Stalinist Art of Living“, The Total Art of Stalinism, pp. 33-74.

[29] Rudi Supek, Omladina na putu bratstva: psihosociologija radne akcije, Mladost, Beograd, 1963, str. 10.

[30] Supek, Omladina na putu bratstva, str. 17.

[31] Radojković, „Omladinske radne brigade“, str. 411.

[32] Radojković, „Omladinske radne brigade“, str. 388.

[33] „Oko zgrade Direkcije i Glavnog štaba u aprilu [1948] je još bio krš i korov, crne oštećene ruševine. Korov je povađen, zemlja uravnata, nasuta kaldrma, zazelenila se trava i mlado drveće u novom parku.“ Ibid., str. 380.

[34] Supek, Omladina na putu bratstva, str. 178.

[35] Supek, Omladina na putu bratstva, str. 177-178.

[36] Radojković, „Omladinske radne brigade“, str. 388.

Tekst je prvi put objavljen u časopisu Treći program, 2004. godine.