Milan Koljanin
Povest logora u ciglani Milišić na Zvezdari u Beogradu povezana je sa povešću jednog drugog logora koji je, takođe, malo poznat javnosti. Radi se o logoru u blizini ušća Save u Dunav, na prostoru gde se danas nalaze Muzej savremene umetnosti i veliki trgovinski centar.
Septembra 1940.na Ušću je podignut prihvatni logor za Nemce koji su preseljavani iz Besarabije i Severne Bukovine. Posle okupacije i podele Jugoslavije, nemačka vojnoprivredna Organizacija Tot je na prostoru Ušća izgradila novi logor pod nazivom OT Sammellager. U taj logor su avgusta 1942.prebačene grupe zatočenih partizana iz obližnjeg Prihvatnog logora Zemun (Anhaltelager Semlin) na Beogradskom sajmištu. Većina je u dva velika transporta upućena u nemačke logore u Norveškoj, manje grupe su upućene na prisilni rad u Banat, a preostali bolesni zatočenici su predati Gestapou i streljani. Logor na Ušću je preuzeo SS i u njemu su okupljani regruti, bosanskih Muslimana i Albanaca za novoformiranu 13.SS diviziju „Handžar“.
Posle kapitulacije Italije 8.septembra 1943.logor na Ušću je pretvoren u prolazni zarobljenički logor pod nazivom Durchgangslager 172, Semlin (skraćeno: Dulag 172, Semlin). U logoru su zatvoreni italijanski, zatim sovjetski ratni zarobljenici, zarobljeni partizani, avijatičari i posade oborenih američkih i bratanskih bombardera. U velikom bombardovanju Beograda i Zemuna koje je izvršila američka avijacija 16.i 17.aprila 1944.zarobljenički logor na Ušću je najvećim delom uništen pri čemu je poginulo na stotine zatočenika.
Preživeli zarobljenici iz logora na Ušću su prebačeni u novi logor koji je uređen na periferiji Beograda, u ciglani Milišić na Zvezdari, Uilica Svetog Nikole br.41. Novi zarobljenički logor je nosio oznaku Dulag 172, Belgrad. U logoru su uglavnom internirani zarobljeni partizani i njihovi simpatizeri iz istočne Bosne, Srema, sa Banije i Korduna, iz Dalmacije i drugih krajeva. U posebnom delu logora internirani su zarobljeni vojnici sovjetske Crvene armije, grupa vojnika i oficira Srpske državne straže uhvaćenih kao dezerteri. Interniran je i veći broj italijanskih ratnih zarobljenika, koji su imali reletivnu slobodu kretanja. Prosečno je u logoru uvek bilo preko 500 zarobljenika, a ukupno je kroz njega prošlo nekoliko hiljada ljudi.
Logor u ciglani Milišić je bio ograđen bodljikavom žicom, a sastojao se iz objekata ciglane i drvenih baraka. Bio je podeljen na tri dela: za ranjenike, za muškarce i za žene. Zatočenici su imali status ratnih zarobljenika i na odeći su imali oznaku KG (Skraćeno od: Kriegsgefangene). Životni uslovi u logoru su bili teški, ishrana je bila vrlo loša, kao i smeštaj, dok je održavanje lične higijene bilo skoro nemoguće. U logoru su bile raširene razne bolesti, pre svega stomačne, jedno vreme je vladala i epidemija tifusa, a zatočenici izloženi i čestim šikaniranjima. Sve to je dovelo do velike iscrpljenosti i smrtnosti zatočenika, pre svega onih koji su dovedeni u logor kao ranjenici.
Muški zatočenici iz logora na Zvezdari upućivani su svakog dana na težak fizički rad, na istovar vagona, kopanje rovova i tunela i na rašćišćavanju ruševina i otkopavanje žrtava savezničkih bombardovanja Beograda koja su nastavljena tokom proleća i leta 1944. Odlazak na rad je bio prilika da se stupi u kontakt sa Beograđanima, koji su ubrzo samoinicijativno i organizovano počeli da pomažu zatočenike. Još prilikom sprovođenja beogradskim ulicama u logor na Zvezdari, izmučeni zatočenici doživeli su toplo saučešće Beograđana koji su im dobacivali hranu ili cigarete, i pored zabrane stražara. To se nastavilo i posle dovođenja zatočenika u logor, samoinicijativno od građana iz okoline logora, ili organizovano.
Simpatizeri Narodnooslobodilačkog pokreta u širem reonu Zvezdare ubrzo po formiranju logora počeli su da prikupljaju hranu za zatočene partizane. Ona im je dostavljana u paketima na imena koja su tajno upućivana iz logora. Zatočeni su se organizovali i povezivali sa pripadnicima NOP-a u Beogradu pa su pojedinačno ili u manjim grupama bežali iz logora. Za njih je organizovan prihvat u ilegalnim stanovima odakle su upućivani u partizanske odrede u Sremu, na Kosmaju, na Ozrenu i u druge krajeve. Ubrzo po osnivanju logora kvislinška Specijalna policija je uhvatila nekoliko begunaca i prijavila to nemačkoj policiji navodeći da je krivica na italijanskoj straži logora. Iako je straža ubrzo zamenjena nemačkom, i dalje su organizovana bekstva zatočenika. Neki od njih nisu uspeli da se priključi partizanima i dočekali su borbe za oslobođenje Beograda tokom kojih su se priključivali oslobodiocima.
Najveći deo zatočenika je upućen u zarobljeničke logore u Nemačkoj gde su se pridružili drugim jugoslovenskim ratnim zarobljenicima sa kojima su dočekali oslobođenje. Veća grupa zatočenika je upućena u Zagreb, a zatim razmenjena za zarobljene nemačke oficire. Logor u ciglani Milišić je prestao da postoji krajem septembra 1944.uoči borbe za oslobođenje Beograda.
Milan Koljanin
Povest logora u ciglani Milišić na Zvezdari u Beogradu povezana je sa povešću jednog drugog logora koji je, takođe, malo poznat javnosti. Radi se o logoru u blizini ušća Save u Dunav, na prostoru gde se danas nalaze Muzej savremene umetnosti i veliki trgovinski centar.
Septembra 1940. na Ušću je podignut prihvatni logor za Nemce preseljavane iz Besarabije i Severne Bukovine. Ovi delovi Rumunije su prema sporazumu Nemačke i Sovjetskog Saveza iz avgusta 1939. bili u sovjetskoj interesnoj sferi. Posle okupacije i podele Jugoslavije aprila 1941, nemačka vojnoprivredna Organizacija Tot je na prostoru Ušća izgradila novi logor pod nazivom OT Sammellager (Sabirni logor Organizacije Tot). U taj logor su avgusta 1942. prebačene dve velike grupe zatočenih partizana iz obližnjeg Prihvatnog logora Zemun (Anhaltelager Semlin) na Beogradskom sajmištu. Većina je u dva velika transporta upućena u nemačke logore u Norveškoj, manje grupe su upućene na prisilni rad u Banat, a preostali bolesni zatočenici su predati Gestapou i streljani. Logor na Ušću je krajem februara 1943. preuzeo SS i preimenovao ga u Sammellager der Waffen–SS Semlin (Sabirni logor oružanog SS Zemun). U njemu su okupljani regruti, bosanski Muslimani i Albanci za novoformiranu 13. SS diviziju „Handžar“. U logoru su bili i veliki magacini odevnih predmeta žrtava nacističkih logora.
Posle kapitulacije Italije 8.septembra 1943.logor na Ušću je pretvoren u prolazni zarobljenički logor pod nazivom Durchgangslager 172 Semlin (skraćeno: Dulag 172 Semlin). U logoru su zatvoreni italijanski, zatim sovjetski ratni zarobljenici, zarobljeni jugoslovenski partizani, avijatičari i posade oborenih američkih i bratanskih bombardera. U velikom bombardovanju Beograda i Zemuna koje je izvršila američka avijacija 16.i 17.aprila 1944.zarobljenički logor na Ušću je najvećim delom bio uništen pri čemu je poginulo na stotine zatočenika.
Preživeli zarobljenici bili su nekoliko dana na otvorenom prostoru uništenog logora ograđenom žicom. Oni su 20.aprila 1944.prebačeni u novoformirani zarobljenički logor na južnoj periferjii Beograda. Za novi logor su iskorišćeni objekti ciglane Ilije Milišića na Zvezdari u Ulici Svetog Nikole br.41. U vreme brojnih akcija koje su organizovali komunistički omladnici tokom leta 1941, jedna od meta sabotaža bila je i ciglana Milišića, koja je služila kao štala za konje nemačke vojske. Tada je izgorelo pola tavana ciglane, a krivci nikada nisu uhvaćeni.
Novi zarobljenički logor je nosio oznaku Durchgangslager 172 Belgrad (skraćeno: Dulag 172 Belgrad). Većina zatočenika su bili zarobljeni i uhapšeni pripadnici Narodnooslobodilačke vojske i njihovi simpatizeri iz raznih krajeva Jugoslavije, kao i ratni zarobljenici različitih narodnosti. Prve grupe zatočenika dovedene u ciglanu su bile prisiljene da same orgrade prostor ciglane bodljikavom žicom. U toj grupi su bili zarobljeni borci i ranjenici iz partizanske bolnice u Trnavi na planini Majevici u istočnoj Bosni. Ubrzo su počele da pristižu i druge manje i veće grupe zatočenika, među kojima je bio veći broj civila različitog doba. Oni su bili sa teritorije Srema, Bosne i Hercegovine, Dalmacije (iz Vodica, sa Korčule i Mljeta). Deo zatočenika je doveden iz logora na Banjici, pre svega vojna lica. Zatočenici su imali status ratnih zarobljenika, bili su registrovani, imali su svoj zarobljenički broj i na odeći nosili oznaku KG (skraćeno od: Kriegsgefangene).
Logor se sastojao od minimalno prilagođenih objekata ciglane ograđenih bodljikavom žicom sa jednom kapijom okrenutom ka Beogradu. Oko logora je bilo nekoliko stražarskih mesta, a stražari su osim Nemaca, bili i Italijani, Rusi i Ukrajinci regrutovani u jedinice pod nemačkom kontrolom. Razne kategorije zatočenika su bile međusobno odvojene u posebnim objektima nekadašnje ciglane. Odvojeno od drugih su bili smešteni radno sposobni jugoslovenski zatvorenici, bolesnici i zatvorenice. Među zarobljenim partizanima bili su i istaknutiji vojni politički rukovodioci kao Dervš Pašić, Sead Horić, Olga Milošević, Olga Lekić, Koviljka Mitrinović, Milka Darčević, Čedo Petrović, Derviš Pašić. Jedna od zatočenica je bila i Jevrejka Tirca Ginzberg, koja je imala lažno ime Nada Banjanin. I ona je zarobljena sa partizanskom bolnicom u Trnavi, ali je niko nije odao da je Jevrejka. Drugi zarobljeni Jevreji, među njima i njena majka, su ubijeni. U posebnim objektima su bili sovjetski i italijanski zarobljenici, koji su uglavnom bili angažovani u logorskim službama: u kuhinji, bili su zaduženi za održavanje čistoće, radili su sanitetskom odeljenju logora. Kraće vreme su bili zatočeni i piloti i drugo letačko osoblje oborenih savezničkih aviona, većimom Britanci. U manjem objektu bili su zatvoreni pripadnici Srpske državne straže i oficiri Jugoslovenske vojske, među njima i general u penziji Panta Draškić. Oni su uhapšeni zbog ilegalnih aktivnosti, pre svega veza sa pokretom Draže Mihailovića, zbog dezerterstva i drugih krivica.
Životni uslovi u logoru su bili teški, smeštaj je bio improvizovan, a za ležejeve su korišćene instalacije same ciglane. Ishrana je bila vrlo loša, dok je održavanje lične higijene bilo skoro nemoguće. U logoru su bile raširene razne bolesti, pre svega stomačne, jedno vreme je vladala i epidemija tifusa, a zatočenici su bili izloženi i čestim šikaniranjima. Sve to je dovelo do velike iscrpljenosti, pa i smrtnosti zatočenika, pre svega onih koji su dovedeni u logor kao ranjenici. Preživeli zatočenici koji su bolovali u logoru sa zahvalnošću se sećaju pomoći italijanskih lekara i drugog sanitetskog osoblja koje je kralo lekove od Nemaca da bi im pomogli. Na intervenciju Crvenog krsta posle nekoliko meseci hrana u logoru je nešto poboljšana, dobijalo se više hleba i kuvane hrane.
I muški i ženski zarobljenici iz logora na Zvezdari upućivani su svakog dana osim nedelje na fizički rad van logora. Bolesni i ranjeni zarobljenici inače nisu upućivani na rad, ali je njihovo sledovanje hrane bilo manje od onih koji su upućivani na rad. Muški zarobljenici su najčešće istovarali vagone, slagali municiju, kopali rovove, gradili bunkere i tunele, rašćišćavanli ruševine i otkopavali žrtve savezničkih bombardovanja Beograda. Ta bombardovanja su trajala tokom celog proleća i leta 1944.i odnosila su veliki broj civilnih žrtava. Zatvorenice su upućivane na rad na poljoprivredna dobra u Banatu ili da obavljaju lakše fizičke poslove u magacinu oružja na Kalemegdanu. One su bile dobro organizovane i nastojale su da što više oružja pokvare. Prema sećanju zarobljene partizanke Marice Ćebo iz Imotskog, „sa Kalemegdana nije otišla ni jedna ispravna puška na položaj neprijatelju“.
Zatočenice su u logoru organizovale organizaciju Komunističke partije čiji zadatak je bio da održava borbeni moral, da uspostavi veze izvan logora, da organizuje ravnomernu podelu hrane iz paketa koji su stizali u logor. Princip je bio da s najbolje stvari i hrana daju prvo bolesnima, a šta preostane da se podeli ostalima. Pokušaj komande logora da ubacivanjem dve devojke kao provokatora razbije organizaciju logorašica nije uspeo. Zarobljene partizanke Marica Ćebo i Milica Bokan bile su zaposlene u magacinima odeće odakle su tajno iznosile odevne predmete i ćebad za slabo obučene drugove. Za to su koristili i uzbune zbog savezničkih bombardovanja Beograda kada bi Nemci otišli u skloništa.
Odlazak na rad je bio prilika da se stupi u kontakt sa Beograđanima, koji su ubrzo samoinicijativno i organizovano počeli da pomažu zatočenike. Još prilikom sprovođenja beogradskim ulicama u logor na Zvezdari, izmučeni zatočenici doživeli su toplo saučešće Beograđana koji su im dobacivali hranu ili cigarete, i pored zabrane stražara. To se nastavilo i posle dovođenja zatočenika u logor, samoinicijativno od građana iz okoline logora, ili organizovano. Prema sećanju zarobljenog partizana Dejana Vujnovića iz Duvna, kada su odlazili na rad, „velike grupe ljudi, odnosno omladina hitala nam je u pomoć dajući nam hljeb, kukuruzu, slaninu, luk, cigarete i.t.d. d. Kada bi išli kamionima dovoljno je bilo napisati svoj zarobljenički broj […] i spomenuti logor Zvezdaru, uveče bi odmah došao paket u kojem je bilo skromno komad kukuruze i komad slanine, ali je ovo za mene bilo veliko.“
Simpatizeri Narodnooslobodilačkog pokreta u širem reonu Zvezdare ubrzo po formiranju logora počeli su da prikupljaju hranu za zatočene partizane. U tome je najveću ulogu odigrala organizacija Komunističke partije Jugoslavije na Zvezdari, pre svega njena omladinska organizacija (SKOJ). Umnoženi su leci kojima su građani pozivani da prikupljaju pomoć zatočenicima, pre svega hrana. U kući Ane Jeftović u Divčibarskoj ulici broj 5 omladinci su pripremali hranu, mesili hleb i proju da bi to kasnije nosili u logor. I sami Beograđani su veoma oskudevali u hrani, ali su ipak odvajali od svojih skromnih sledovanja hrane solidarišući se sa zatočenicima u logoru.
Zatočenicima je hrana dostavljana u paketima na imena koja su tajno upućivana iz logora. Među zatočenicima je vladao duh otpora i vere u konačnu pobedu. U tome su imali veliku podršku Beograđana koja se iskazivala na razne načine. Miše Ivas, uhapšeni pripadnik Narodnooslobodilačkog pokreta iz Vodica kraj Šibenika, bio je raspoređen na rad u magacinu. „Jednom me je stražar-Njemac kamionom poveo na željezničku stanicu u Beogradu da tamo utovaram neku robu. Nakon utovarene robe, pošli smo kamionom na tržnicu da i tamo Njemac nešto kupi. Na tržnici sam zamolio Njemca, jer sam znao malo njemački, da mi dopusti da od Beograđana zamolim nešto za jesti. On mi je to odobrio. Kraj kamiona na kojem sam stajao prolazio je jedan dječak, pozvao ga, predstavio se da sam zarobljeni partizan i ako može da mi nađe nešto za jesti. Interesantno, dječak čuvši šta sam mu rekao, hitno je nekuda odlutao tržnicom, da bi za vrlo kratko vrijeme imao što i vidjeti. Sa svih strana tržnice pohrlili su kamionu prodavači i sve što su imali kod sebe meni bacali na kamion, a to je najviše kruh-proja, cigarete i novac. Stvorila se oko kamiona tolika gužva-čitava demonstracija solidarnosti s našom borbom, tako da se Njemac koji se nalazio sa šoferom u kabini teškom mukom probijao. I u vožnji dok je kamion bio na tržnici stalno su trčali i ubacivali hranu i drugo, a pošto smo odmakli, mahali mi, nešto uzvikivališto zbog udaljenosti nisam razabirao[…]“
Veze koje su uspostavljkane sa pripadnicima oslobodilačkog pokreta u beogradu služile su i za organizovanje bekstava iz logora. Nekoliko zatočenika je ubijeno prilikom pokušaja bekstva iz samog logora. Kako su bekstva učestala, neke od begunaca uhvatila je srpska kvislinška policija. Posle hvatanja četvorice odbeglih partizana iz logora na Zvezdari, komesar Antikomunističkog odseka Specijalne policije se obratio nemačkoj Policiji bezbednosti (Sicherheitsdienst) i upoznao ga sa tim. Naveo je da je nemačka policija već nekoliko puta obaveštavana da iz ovog logora svakodnevno beže politički zatvorenici. Za to su okrivljeni italijanski stražari jer ne vode računa o tome. Od uhapšenika se saznalo da iz logora svakog dana beži po 20 zatočenika. Kako je policija imala saznanja da su u logoru nalazi veći broj „komunističko-partizanskih funkcionera“, predložila je da se se formira zajednička komisija i utvrdi pravo stanje u logoru. Nije poznato da li je do toga i došlo, ali je straža oko logora pojačana i u njoj nije više bili Italijana.
Bekstva iz logora organizovana su uglavnom kanalima koji su uspostavljeni sa pripadnicima NOP-a u Beogradu. Za begunce je organizovan prihvat u ilegalnim stanovima odakle su upućivani u partizanske odrede u Sremu, na Kosmaju, na Ozrenu i u druge krajeve. Olga Lekić je iskoristila uzbunu zbog bombordovanja i pobegla sa rada na Kalemegdanu. Odatle je pobegao i Derviš Pašić skočivši sa utvrđenja. Oboje su bili smešteni u ilegalnom stanu u Ulici Majke Jevrosime. Jedno od skloništa za prihvat odbeglih logoraša je bilo u podrumu kafane „Mali Pariz“ na uglu Garašaninove (danas Ulica Svetozara Markovića) i Birčaninove ulice. Neki od izbeglih logoraša nisu uspeli da se priključi partizanima i dočekali su borbe za oslobođenje Beograda tokom kojih su se priključivali oslobodiocima.
Protok zatočenika kroz logor u Milišićevoj ciglani bio je stalan. U njemu je stalno boravilo oko 500 zatvorenika, ali su jedni ubrzano deportovani, a drugi su pristizali. Ukupan broj zatočenika procenjuje se na nekoliko hiljada. U nekolkiko transporta zatočenici su upućeni najvećim delom u zarobljeničke logore u Nemačkoj gde su se pridružili drugim jugoslovenskim ratnim zarobljenicima sa kojima su dočekali oslobođenje. Veća grupa zatočenika je upućena u Zagreb, a zatim razmenjena za zarobljene nemačke oficire u Pisarovini. Logor u ciglani Milišić je prestao da postoji krajem septembra 1944.uoči borbe za oslobođenje Beograda.