Nemačka ratna odšteta posle Drugog svetskog rata u Jugoslaviji

Petar Učajev, advokat iz Beograda

 

Uvod

Ratna odšteta, tj. reparacija, po međunarodnom pravu je sankcija za ratne protivpravne radnje, na zahtev oštećene države upućen drugoj državi, koja je tu štetu prouzrokovala. Zbog obima i neprocenjivosti posledica u Drugom svetskom ratu, reparacija je prema stavu država pobednica tretirana kao sankcija protiv Nemačke i njenih saveznika zbog vođenja rata, kao potreba da Nemačka snosi odštetu „do najveće moguće mere“. Šteta u tom smislu obuhvata ljudske i materijalne žrtve kao i žrtve nacističkog progona.

Pitanje ratne odštete žrtvama Drugog svetskog rata na teritoriji Srbije intrigira i posle gotovo 70 godina od oslobođenja. Ovo je ne samo političko i pravno nego i moralno pitanje koje zaslužuje konačno razrešenje, ne samo zbog težnje Republike Srbije da zauzme zasluženo mesto među zemljama EU, kao moderna demokratska država, nego i zbog moralnih temelja ove države, što se ceni pre svega prema njenom odnosu prema svojim državljanima, bez obzira na to da li su u pitanju Srbi, kao većinski, ili „ostali“ (Jevreji, Egipćani, Česi i drugi), kako su označeni u poslednjem popisu stanovništva 2011. godine. Nije i ne sme da bude značajno to što u ovom trenutku pripadnika drugih etničkih zajednica ima mali broj, kao na primer građana koji su se izjasnili kao pripadnici judaizma, njih svega 578. Svi građani ove države zaslužuju da se država ophodi prema njima i njihovom stradanju sa jednakom pažnjom, jer se žrtve genocida ne razlikuju ni po veroispovesti, ni rasi, niti boji kože i nikada ne smeju biti zaboravljeni. Jedino otvoreno suočavanje sa prošlošću, težnja ka rasvetljavanju činjenica daje nadu u koegzistentno postojanje i prava i morala u jednoj državi!

Javnost se pita: Koji je razlog kolektivne amnezije u Repulici Srbiji u odnosu na obavezu obeštećenja žrtava i stradanja svojih građana? Da li zanemarivanje problema, dugogodišnje ćutanje o zahtevima za isplatu ratne odštete žrtvama terora i logorašima pozivanjem na nenadležnost posle raspada Jugoslavije, tajnovitost oko rezultata dogovora Tito-Brant 1973. godine… stvaraju sliku u svetu da Srbija ne može generalno da zaštiti i obešteti svoje građane ni u kom pogledu, a da se samo deklarativno izjašnjava o preduzetim merama, formiranjem raznih komisija itd, donošenjem zakona koje ne primenjuje, te da sve ovo vodi ka oceni da Srbija nije dorasla da se nađe u porodici evropskih zemalja?

Kada će Srbija kao pravni sledbenik Jugoslavije da saopšti javnosti da nikada nije isplaćena ratna šteta za patnje i ubijanje njenih građana u celini, koji iznos novčanih sredstava je primljen i potrošen na izgradnju infrastrukture ili za nešto drugo, kada će da se otvore arhive i saopšti koliko je podnetih zahteva za odštetu žrtava i koliko je njih rešenih, da je nesporno da su zaključeni međunarodni ugovori sa Italijom i Mađarskom te je šteta delimično naplaćena a delom oproštena, a Bugarskoj i oproštena u potpunosti? Podrazumeva se, tokom 1947. godine građani-žrtve terora nisu dobili ni dinar i ovim su činom sve individualne patnje zaboravljene u ime ekonomskog napretka države.

Zašto se transparentno nikada ovim građanima nije saopštilo da sa Nemačkom međunarodni ugovor o obeštećenju nikada nije zaključen, iako je broj žrtava upravo u Jugoslaviji najveći, a da je SR Nemačka delimično isplatila novac, ali NA IME POMOĆI U KAPITALU, A NE NA IME RATNE ŠTETE!

Nesporno je da su jugoslovenska potraživanja iz socijalnog osiguranja za vreme i posle rata rezultat Londonskog sporazuma o spoljnim dugovima iz 1953. godine.

Takođe, nesporno je obeštećenje za žrtve medicinskih eksperimenata, iako u minornom iznosu, kao i to da je Jugoslaviji dodeljen izvestan iznos na ime likvidirane Nemačke imovine u Španiji, da su dodeljene stare demontirane mašine, iz fabrika i drugih postrojenja koje su imale udela u privrednom napretku zemlje, da su montirane  nezavisno od toga gde su vršena pustošenja, da je bilo više sporazuma sa Nemačkom o privrednoj saradnji i plaćanja tokom 1956. godine, ali sva ta sredstva nisu bila reparacije.

 

 

Spekulacije, činjenice i dokumenti

 

Po pozitivnim propisima Jugoslavije – Uredba o osnivanju državne komisije za ratnu štetu („Službeni list DFJ“, br. 20, 1945) i Pravilnik o prijavljivanju i utvrđivanju ratne štete („Službeni list DFJ“, br. 44, 1945) pod pojmom ratne štete svrstavani su:

1. Gubitak nacionalnog bogatstva:
2. šteta na imovini jugoslovenske države, njenih preduzeća, ustanova i zavoda,
3. šteta na imovini jugoslovenskih građana i pravnih lica;
4. Gubitak nacionalnog dohotka, prouzrokovanog ratom i okupacijom;
5. Šteta pričinjena životu, zdravlju i telu, slobodi, polnom integritetu i časti

jugoslovenskih građana;

4. Ratni rashodi.

Kao ratna šteta smatrana je i šteta koju su zbog ratnih prilika prouzrokovale bivša jugoslovenska vojska, NOV i POJ, Jugoslovenska narodna armija i savezničke vojske.

Naime, SR Nemačka je na osnovu Luksemburškog sporazuma od 10. septembra 1952. godine platila izvesnu kompenzaciju Izraelu i Konferenciji za materijalna jevrejska potraživanja od Nemačke u vidu socijalne pomoći i penzija, a za žrtve Holokausta.

Međutim, od 1953. Nemačka odugovlači i odlaže da isplati jugoslovenska potraživanja proizašla posle Drugog svetskog rata kao rezultat međunarodnih dogovora.

Posle 1957. godine, kada je Nemačka prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom, zbog priznanja Demokratske Republike Nemačke, pitanje reparacija nije više ni postavljano, i to je bio dobar izgovor za Nemačku da se obeštećenje stavi u drugi plan. Ipak, Jugoslavija je i dalje pokušavala da tokom šezdesetih godina stavi pitanje obeštećenja na dnevni red, ali je Nemačka to uporno odbijala.

Stručnoj javnosti je poznato da je 01. juna 1962. Vlada FNRJ uputila notu SR Nemačkoj da pregovara po pitanju ratne štete, što SR Nemačka nije prihvatila, ističući da to nije pravno nego moralno pitanje, a pozivala se na formalnu argumentaciju kao što je prekid diplomatskih odnosa i sl.

Konkretni razgovori sa Nemačkom oko obeštećenja žrtava Drugog svetskog rata počeli su tek posle 1970, neposrednim kontaktima između Tita i nemačkog kancelara Vilija Branta i odvijali su se u više navrata, prvo na Brionima 1968. kada je Brant predložio da se nađe formula koja nije toliko opterećena prošlošću nego je upućena na budućnost (kasnije nazvana u njegovim memoarima „Brionskom formulom“).

Nakon toga je Tito u Bonu, prilikom službene posete 1970, samo uzgred pomenuo pitanje reparacije, da bi u aprilu 1973. postignut sporazum koji je kasnije ratifikovan pod nazivom „ED MEMOAR“ (/Aide memoire/ u prevodu: „Izjava jugoslovenske vlade“), te da je njime na indirektan način Jugoslaviji isplaćen novac za privredni razvoj, ali da je njime, takođe obuhvaćena i odšteta za sve SRBE stradale u nemačkim logorima.

Pitamo se, ako je dogovorena samo odšteta „Srba“, šta je sa ostalim građanima, državljanima, Jevrejima i drugima, koji su pretrpeli materijalnu štetu u zarobljeništvu i po logorima, a posebno šta je sa njihovom imovinom?

Nesporno je da su se razgovori odvijali u atmosferi tajnosti, te je ovakvim pristupom jednoj međunarodnoj obavezi države agresora prema žrtvama došlo do raznih spekulacija i nagađanja, a sve na temu restitucije i reparacije, koje bezmalo i danas traju.

Prema tvrdnji istoričara Zorana Janjetovića iz 2005. godine, koju je preneo novosadski „Dnevnik“, dokument na osnovu kojeg je izvršena kompenzacija odštete u pisanoj formi ne postoji. Takođe, isti autor ukazuje na to da je potrebno razlikovati žrtve nacizma koje su delimično obeštećene, od žrtava rata koje nisu obeštećene.

Međutim, takav „nepostojeći“ sporazum, poznat kao „Brionska formula“ rešenja ratne štete, od 10. decembra 1974. godine ratifikovan je 26. decembra 1974. u Saveznom veću Skupštine SFRJ (7. sednica, 16. tačka dnevnog reda, Zakon o ratifikaciji Sporazuma između Vlade SFRJ i Vlade SR Nemačke o odobravanju pomoći u kapitalu).

U tekstu Sporazuma jasno je navedeno da preostala otvorena pitanja iz prošlosti treba rešavati kroz dugoročnu saradnju na ekonomskim i drugim pitanjima, u cilju definitivnog ispunjenja ove saglasnosti. U tom smislu je Vlada SR Nemačke odobrila Vladi SFRJ pomoć u kapitalu u vrednosti od 700.000.000 DM, u vidu zajma u tri tranše, na rok od 30 godina sa grejs periodom od 10 godina i kamatom od 2% godišnje.

Upotreba zajmova određena je ugovorima koje je zaključivala Narodna banka Jugoslavije i Kreditenstalt für Wideraufbau (Banka za obnovu), a prema pravnim propisima koji važe u SR Nemačkoj. Vlada SR Nemačke dala je prednost industrijskim proizvodima Pokrajine Berlin, prilikom isporuke iz odobrenog zajma. Sporazum je primenjen retroaktivno, danom potpisivanja 10. decembra 1974. Sporazumom je odobren uvoz industrijskih sirovina, opreme, rezervnih delova, proizvoda hemijske industrije, poljoprivrednih mašina i oruđa i priplodne stoke, kao i drugih industrijskih i rudarskih proizvoda, koji su od interesa za proizvodnju i privredni razvoj Jugoslavije.

Budući da se, i pored brojnih zahteva javnosti, Savezni sekretarijat inostranih poslova (SSIP) i Savezno izvršno veće (SIV) nisu oglasili oko kontraverznog sadržaja razgovora Tito-Brant i neobjavljivanja dokumenata o tom sporazumu iz 1972-1974, a spekulisalo se da je navedena pomoć u kapitalu iskorišćenja za pokrivanje deficita i finansiranje izgradnje nuklearne elektrane Krško u Sloveniji, pod pritiskom Skupštine SFRJ u januaru 1990. SSIP je javno obavestio da su sredstva u vezi izgradnje 380 kw kružnog dalekovoda dodeljena elektroprivredi i bankama u Sarajevu, Titogradu, Zagrebu, Skoplju, Ljubljani, Beogradu i Novom Sadu za dalekovod i postrojenja vezanog za njih. Danas na web-sajtu Nuklearne elektrarne Krško piše da su investitori izgradnje Savske elektrane Ljubljana i Elektroprivreda Zagreb, što upravo potvrđuje spekulacije. Početkom 1975. godine od tih sredstava poslata je i finansijska pomoć Crnoj Gori.

Interesantno je napomenuti da je za vreme sednice Predsedništva SFRJ, održane 18. decembar 1974, u kabinetu predsednika u kolokvijalnom razgovoru između pojedinih učesnika (pre svih Zorana Poliča, slovenačkog pravnika, partizana, ministra unutrašnjih poslova i člana Predsedništva SR Slovenije, i Kira Gligorova, tada predsednika Savezne skupštine SFRJ) napomenuto da je veoma kratak rok za stavljanje Predloga zakona na sednici skupštine koja bi trebalo da se održi za devet dana, da postoji deficit u bilansu, da je usvajanje sporazuma „više nego neophodno“, da je štednja bitna, da je predviđena retroaktivna primena sporazuma ukoliko se isti usvoji do kraja te godine, da je prva tranša 240.000.000 DM i da gubitak u kamati iznosi 2.000.000 USD.

U toj diskusiji učestvovao je i Danilo Kekić, kasnije predsednik Predstavništva SAP Vojvodine, koji se složio sa svim rečenim, te je pod 6. tačkom dnevnog reda „Prihvaćena informacija o narednim sednicama SFRJ i to konkretno za 26.12.1974. godine“ i insistirano na žurbi i političkom pritisku Veća Republika da bi se navedeni Predlog zakona usvojio. Imajući u vidu navedeno, pre stavljanja Zakona na dnevni red Skupštine SFRJ, održane 26. decembra 1974, Zakonodavno-pravna komisija i Odbor za spoljnu politiku razmatrali su Predlog zakona o ratifikaciji Sporazuma između Vlade SFRJ i Vlade SR Nemačke o odobravanju pomoći u kapitalu i nisu imali primedbi na njega, pa su predložili tadašnjem Saveznom veću Skupštine SFRJ da ih usvoji, što je i učinjeno, a prilikom glasanja za Zakon niko se nije javio za reč, niti diskusiju.

Dakle, rešavanje spornih pitanja putem privredne saradnje, odnosno Brionskom formulom, prvi je, istina, pokušaj konačnog rešenja ovog pitanja, mada se ni u kom smislu Sporazum koji je ratifikovala Skupština ne može smatrati izmirenjem ratnih potraživanja, budući da je usvojeni Sporazum dvostranoteretan pravni posao sa svim elementima ugovora o zajmu u kojem se nijednom rečju ne pominje ratna šteta, niti obeštećenje žrtava terora, te se ti krediti moraju vratiti.

Suština poverljivih razgovora, o kojima javnost ništa ne zna, a nagovešteno je da se radi o isplati ratne štete Jugoslaviji, nije u skladu sa usvojenim aktom, a ne zna se ni zašto je ovaj Predlog zakona o ratifikaciji Sporazuma (AS. br. 113/1) dobio oznaku strogo poverljivo, niti se zna zašto građani nisu bili upoznati sa ovim zajmom i zašto ni danas javnost ne zna ništa o stvarnom KOMINIKEU povodom posete saveznog kancelara Branta Jugoslaviji, koji se kao osnov Sporazuma pominje u njegovom uvodnom delu?

U Brantovim memoarima „Susreti i saznanja“ se jedino govori o uslovima u kojima su razgovori vođeni i koji su bili glavni problemi između dve zemlje (poput nove istočne politike SR Nemačke, veliki broj radnika iz Jugoslavije na radu u Nemačkoj, ustaška emigracija u Nemačkoj i njen rad protiv Jugoslavije, priznanje zverstava koje je činila hitlerovska Nemačka u Drugom svetskom ratu i sl).

Jedino je nesporno da žrtvama rata po logorima i na prinudnom radu nije isplaćena ratna šteta, pa se stiče utisak da se pojedinačna tragedija zapravo „utopila“ u kolektivnom obeštećenju države Jugoslavije, ako se pomoć u kapitalu zapravo tako može tretirati!

Javnosti su poznati pokušaji Vlade SFRJ da notama od 5. decembra 1991. i 23. aprila 1992, kao i zahtev Udruženja ratnih zarobljenika Jugoslavije iz januara 1992, „vrati za pregovarači sto“ Nemačku, koja je obe note odbila. Kao razlog za odbijanje navodi se da su se pitanja navedena u tim notama, za 45 godina po okončanju rata rešila protekom vremena i promenama situacije u Evropi, kao i nemačko-jugoslovenskog odnosa, postojanje privrednog sporazuma između dve zemlje, tzv.Brionska formula, krediti o pomoći itd, o čemu javnost nije upoznata.

Sa pravnog aspekta, pitanje ratne odštete se posebno komplikuje ako se uzme u obzir da je 1992. Skupština Srbije donela Deklaraciju, kojom se Dogovor Tito-Brant poništava kao i Deklaraciju o poništaju Odluke rukovodstva zemlje o praštanju nadoknade za ratne zločine Bugarskoj („Službeni glasnik RS“, br. 48, 1991).

Ne ulazeći u pravnu validnost ovih deklaracija, sasvim je sigurno da pitanje ratne štete države na infrastrukturi ne može da se tretira ravnopravno sa štetom koju su pretrpeli civili, u logorima i stratištima, kao žrtve terora.

Danas javnost želi da zna, posle gotovo 70 godina, zašto je država Srbija kao pravni sukcesor Jugoslavije zaboravila svoju obavezu obeštećenja svojih državljana? Nije isplaćen veći deo ratne odštete, ali se zna da je novac, bez obzira na to pod kojom parolom, uplaćen Jugoslaviji tokom 1975, 1976. i 1977. godine i upotrebljen radi gradnje infrastrukturnih objekata. Poznato je da su tih godina otpisana dugovanja, dobijene povlastice na tržištu, otvorene granice za slobodnu trgovinu, da je Jugoslavija dobila na ekonomskom zamahu jer su se u zemlju slili krediti iz Nemačke, te je privreda zemlje nesporno sa ovim zajmovima iz Nemačke profitirala. Žrtve rata su se nadale obeštećenju, ali uzalud.

Sa druge strane, istovremeno je, pod pritiskom javnosti, Republika Slovenija je počela obeštećenje žrtava, svojih građana – donet je Zakon o obeštećenju i otpočela kontinuirana isplata po 40 € mesečno građanima-civilima, žrtvama rata, a da šteta nije ni naplaćena od Nemačke.

SR Nemačka nije isplaćivala ratnu odštetu, očigledno smatrajući da je svoju međunarodnu obavezu ispunila, a sve pojedinačne zahteve žrtava terora, upućene preko njene ambasade u Srbiji, odbijala pozivanjem na sporazum Tito-Brant.

Nemačka je izvesno rešila tzv. nemačko pitanje (pitanje podunavskih Švaba) u Vojvodini, tako da je svoje građane obeštetila za izgubljenu imovinu i za gubitak građanskih prava, a nikada nije transparentno istakla zahtev Jugoslaviji za odštetu za folksdojčere, što jasno navodi na zaključak da je to pitanje smatrala raspravljenim u sklopu razgovora Tito-Brant.

Spekuliše se, ne bez razloga, da je pitanje obeštećenja Folksdojčera bilo predmet razgovora Tito-Brant i da je u tom smislu postignut izvestan dogovor, što javnosti opet nije poznato. Dr Vladimir Ivanović ističe, međutim, da pitanje podunavskih Švaba i njihova imovina nicu bili tema razgovora Tito-Brant, nego pitanje gastarbajtera, te da je Jugoslavija kao kredit dobila ušteđevinu gastarbajtera, nastalu do sklapanja sporazuma 1973, a da je taj novac trebalo da budu investiran u privredu Jugoslavije.

Takođe, i dr Janjetović smatra da pitanje Folksdojčera nije bila tema razgovora Tito-Brant.

 

 

Suđenje u Nirnbergu, komisije, konferencije i zahtevi

 

Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, čiji je predsednik bio dr Dušan Nedeljković, osnovana odlukom AVNOJ-a u Jajcu 30. novembra 1943. godine, obavila je veliki posao, organizovano i sistematski utvrđujući činjenice koje su poslužile da se kazne ratni zločinci. U radu Komisije posebno mesto i nezamenjivu ulogu ima dr Albert Vajs, naročito na planu organizovanja i međunarodnog povezivanja i saradnje posebno oko ekstradicije ratnih zločinaca, počev od 1945. do kraja 1948, kada je ulogu Komisije preuzelo Javno tužilaštvo.

Treba pomenuti i odati priznanje delegaciji Vlade FNRJ pri Međunarodnom sudu u Nirnbergu i dr Vajsu, posebno oko sažimanja i izbora najvažnijih dokaza, dokumenata, fotografija i filmova upotrebljenih na Sudu. Pod nadzorom Komisije na prikupljanju dokaza za suđenje ratnim zločincima posebno su bile angažovane pokrajinske, oblasne, okružne, sreske, gradske i mesne komisije, povezane sa teritorijalno nadležnim narodno-oslobodilačkim odborima. Komisija je imala svoju stalnu delegaciju pri Komisiji UN za ratne zločine u Londonu, kao i delegaciju u američkoj, britanskoj i francuskoj okupacionoj zoni u Nemačkoj.

U toku suđenja u Nirnbergu 1946, kada je ceo svet bio zgrožen nad zločinima nacista, Državna komisija je preko delegacije prezentirala izveštaj na 139 strana, sa prilogom od 160 izabranih dokumenata i sa jednim filmom o stradanjima njenih građana, te je itekako doprinela osudi ratnih zločinaca.

Načela nirnberškog suda su prihvaćena kao načela međunarodnog prava, ali se u široj građanskoj javnosti dugo ništa nije znalo o toku suđenja, jer se niko nije bavio sistematizacijom te građe. Danas, na žalost, samo profesionalna javnost zna da su nacisti povredili brojne odredbe međunarodnih akata, od Haške i Ženevske konvencije, kao i brojnih drugih konvencija, počev od napada na države bez objave rata, obaveze rešavanja sukoba mirnim putem, preko neobaveštavanja o pravcu kretanja ratnih zarobljenika u transportima, a posebno u odnosu na držanje i nepoštovanje osnovnih ljudskih prava u sabirnim centrima i logorima i radnika na prinudnom radu itd.

Žrtve terora su verovale da će posle sastanka pobednika, predstavnika antifašističke koalicije, 4-11. februara 1945. na Jalti (Ruzvelt, Čerčil i Staljin) i donetom Deklaracijom bar donekle biti obeštećene, jer je Nemačka obavezana, pošto je bila proglašena odgovornom za ratna razaranja i strahote, da plati reparaciju svim žrtvama. Dogovoreno je da štetu treba da naplate zemlje koje su podnele najveći teret rata. Dogovoren je iznos od 20.000.000.000 USD kao celokupna reparaciona suma, od čega je 50% pripalo SSSR-u i Poljskoj, a od preostalih 50% trebalo je da se namire sve druge zemlje antihitlerovske koalicije.

Prema stavu Konferencije u Potsdamu iz 1945. reparacija treba da ima za cilj naknadu za pretrpljenu štetu kao i za pomoć savezničkim državama koje su stradale od agresije. Istovremeno je reparacija i sredstvo razoružanja Nemačke značajno za budućnost, jer je odgovornost za rat celokupne ratne privrede Nemačke, tako da je odgovornost pala na sve Nemce.

Reparaciona konferencija za zapadni deo u kom je bila i Jugoslavija, pored Velike Britanije, SAD, Francuske, Grčke, Češke, Austrije, Albanije, održana je u Parizu 1945. Pokušana je raspodela reparacija što nije bilo uspešno. Zapadne sile nisu mogle da se saglase oko koncepcije organizacije sveta, nije odgovaralo ni jačanje komunizma u SSSR-u i Evropi, kao i neizvesnost oko isplate reparacija.

Prema planu Džordža Maršala iz 1947. trebalo je da Amerika spreči revolucionarne snage da preuzmu vlast u više država. Zapadna Nemačka se priključila Maršalovom planu 1948. godine sa namerom da se oslobodi obaveze plaćanja reparacija.

Kada je obrazovana Međunarodna agencija u čijem sastavu je utvrđena Skupština Agencije sa predstavnicima svih zainteresovanih zemalja za reparaciju, ukupno 18 država, tada je utvrđena obaveza da se podnesu izveštaji o žrtvama i pretrpljenoj materijalnoj šteti.

Jugoslavija je prijavila ukupno pet miliona žrtava iz svih okupacionih područja i direktnu štetu od 53.400.000.000 USD, bilo je očigledno da se nalazila u vrhu najviše stradalih u ratu. U odnosu na gubitak nacionalnog bogatstva, samo je Nemačka pričinila našoj zemlji štetu od 7.120.000.000 USD. Dakle, prema kursu 44 dinara za jedan dolar, koji je važio 1938, ukupna šteta je utvrđena i prijavljena od 46.900.000.000 USD, a u odnosu na štetu koju je učinila Nemačka to je 35.850.000.000 USD.

Nemačka je, nesporno, u periodu 1950-1960. obeštetila žrtve nacističkog terora u Francuskoj, Holandiji, Grčkoj, Austriji, Belgiji, Norveškoj itd. Ukupno isplaćena ratna odšteta je poznata i iznosi 520.376.787 USD. Međutim, nije poznat tačan iznos koje su te zemlje isplatile svojim građanima. Najviše su u raspodeli reparacija dobile SAD,Velika Britanija, Francuska i Holandija. Jugoslovenske žrtve nisu obeštećene iako su prema broju žrtava i stanovnika bile najbrojnije.

Londonskim sporazumom iz 1955. godine pitanje ratnih reparacija je zamrznuto.

Tek 1966. godine Jugoslavija je primila izvesnu reparacionu štetu od ukupno 73.572.836 USD i u protivvrednosti od 55.514.328 USD u vidu starih mašina za koje druge zemlje nisu bile zainteresovane, a opljačkane vrednosti, zlato i drugo, nisu joj nikada vraćene.

JUGOSLAVIJA ZA PATNJE I UBIJANJE DEPORTOVANIH NIJE OBEŠTEĆENA.

Poznato je da je SR Nemačka najpre obeštetila žrtve medicinskih eksperimenata u logorima, ukoliko su ispunjavali uslove iz Uredbe iz aprila 1951, donete posle presude nirnberškog suda, odnosno ako su dokazali da su podvrgnuti eksperimentima od kojih kao posledicu trpe trajnu povredu zdravlja. Problem je bio u tome što je veliki broj žrtava bio iz drugih država. Nemačka nije imala potpune podake o identitetu žrtava, a bilo je mnogo Jevreja koji su nakon rata promenili državljanstvo.

Naša država je imala ogromnu ratnu štetu na infrastrukturi, pa je, na žalost, individualna tragedija utopljena u kolektivno potraživanje. Posao prikupljanja dokaza, lekarski pregledi, svedočenja… pre apliciranja zahtevali su veliku preciznost i rad, a uslovi su bili strogi, tako da je bilo svega 500 zahteva naših građana predatih od 1952. do 1953.

Posle lekarskih pregleda u Mešovitoj komisiji, uvaženo je samo 112 zahteva žrtava, pa je 1963. sporazumom isplaćeno obeštećenje od oko 8.000.000 DM kao kolektivno obeštećenje. Obaveza obeštećenja je tako likvidirana i prešla je na Jugoslaviju. Prema Uredbi o davanju naknade licima na kojima su vršeni opiti u nacističkim logorima od aprila 1964, visina naknade određivana je shodno stepenu oštećenja, pa su korisnici naknade podeljeni u pet kategorija. Međutim, problem je nastao kada je pristiglo 4.000 zahteva žrtava, dakle, daleko više nego što je država predočila tokom pregovora sa Nemačkom. Posle svih lekarskih pregleda, pregleda dokaza i ostalog, rigidnim pristupom, naknada štete je nadoknađena samo u 340 slučajeva, (4.500.000 DM), pa su žrtve dobile jedva nešto više od polovine sume koju je Nemačka isplatila. Pojedinci su dobijali 10.000 − 25.000 DM, a na isplatu su čekali dvadeset godina.

Tako je naša država „čuvala“ uspomenu na žrtve svojih državljana, među kojima su Jevreji bili brojni. Javnost se pita da li bi iko u ovoj državi mirno spavao da je privirio u Arhiv Jugoslavije i pogledao tih 4.000 strašnih biografija! Žrtve in vivo eksperimenata su kako-tako obeštećene, ali se postavlja pitanje kada će ostali logoraši, među kojima su Jevreji mnogobrojni, dobiti bar delimično obeštećenje od sopstvene države.

Sigurno je postoje brojni pravni problemi, pitanje pravnog sukcesora bivše Jugoslavije, nepostojanje međunarodnog ugovora sa Nemačkom; sa druge strane brojni zahtevi za odštetu su nepotpuni, dokumentacija je obimna, većina žrtava nije živa. Međutim, nesporno je postojanje pravne regulative još od 1957, kada je donet Zakon o uređenju imovinskih odnosa nastalih usled likvidacije prava i obaveza jugoslovenskih državljana na osnovu međunarodnih ugovora („Službeni list FNRJ“, br. 55/57, 1957), više od pet donetih uredbi o sprovođenju Zakona, Ustava iz 1974, a zatim Zakona iz 1978, kojim je regulisana ova materija u skladu sa novim ustavom.

Ustanova generalne supstitucije je opšteprihvaćena u međunarodnom pravu, što znači da se država pojavljuje kao zastupnik interesa svojih državljana u međunarodnopravnim poslovima kako u odnosu na fizička tako i u odnosu na pravna lica.

Takođe, odricanje od potraživanja ratne odštete ima obavezujuću snagu u odnosu na državu. Raspodela naplaćene ratne odštete se vrši prema pravilima unutrašnjeg prava svake države. Dobijeni iznos se može koristiti i za zajedničke, opštedruštvene potrebe. To može biti neposredna isplata oštećenima ili davanje kroz zdravstveno, penziono osiguranje, kroz pomoć u naturi i sl.

Ujedinjenjem dve Nemačke, aktuelizovan je problem plaćanja ratne odštete, mada se Moskovskim sporazumom od 12. septembra 1990. pitanje ratne odštete ne pominje, ali se ne smatra ni zatvorenim. Jugoslavija nije imala nikakvog političkog udela u ovom skupu. Pariski dokument iz novembra 1990, usvojen na Konferenciji o evropskoj bezbednosti i saradnji (KEBS), ne pominje pitanja obeštećenja. Njihovim donošenjem označava se kraj hladnog rata u Evropi, te nije donet nikakav zaključak o mirovnim ugovorima i obeštećenju, jer su se pozicije zainteresovanih strana bitno izmenile. Pokušaj jugoslovenske delegacije da sa amandmanom na Pariskoj konferenciji ukaže na potrebu rešavanja ovih pitanja nije imao uspeha.

I pored toga od tadašnjih 2.320 zahteva pozitivno je rešeno ukupno 304 zahteva svih državljana.

Dakle, država je zadržala sva isplaćena sredstva, bez obzira na njihovu visinu, a svoju obavezu je ispunila u minornom iznosu.

Prema izveštaju Zajednice udruženja žrtava Drugog svetskog rata, ako se uzme u obzir isplata Nemačke za žrtve in vivo eksperimenata u kojima su brojni Jevreji, to praktično znači da je agresor isplatio manje od jednog promila (1/1000) našoj državi, čak i ako se uzme i isplata na ime socijalnog osiguranja za naše radnike na radu u Nemačkoj za vreme rata.

Danas su brojne nedoumice pred žrtvama rata i njihovim potomcima, pa prema tome i pred Jevrejima stradalnicima, zbog toga što ne znaju kojoj državi, nastaloj posle raspada Jugoslavije, mogu da se obrate, da bi im se isplatila ratna odšteta, koju je država primila od Nemačke. Zašto se do sada o tome nisu dogovorile države sukcesori, koja država je najviše dobila od kapitala uplaćenog na ime štete i na kraju da li je primljeno dovoljno sredstava u odnosu na prijavljen iznos za stradanje i štetu? Kome je u interesu da se odgovori na ova pitanja zataškavaju?

Osnovno pravno pitanje koje se nužno nameće jeste koji su bili razlozi da Nemačka nije zaključila međunarodni ugovor sa Jugoslavijom o obeštećenju i zašto je izostala transparentnost prilikom dogovora Tito-Brant, iako se zna da su ED MEMOARI iz 1973. godine bili osnov isplate kapitala Jugoslaviji u više tranši?

Dr Vladimir Ivanović ističe da nije mogao da dođe do teksta pomenutog džentlmenskog sporazuma, ali je siguran da on postoji, jer je čitao službene beleške o spornom pitanju, a više dokumenata se poziva na taj sporazum, te dodaje: Brant je zahtevao da se sporazum ni jednom rečju ne nazove obeštećenje, jer je postojala opasnost da ostale zemlje istočnog bloka ne zatraže od Nemačke da se na isti način ne obeštete. To bi dovelo u pitanje proces normalizacije odnosa u istočnom bloku, koji je osnov politike Vilija Branta…

Tito naravno, nikada nije našao za shodno da izađe i objasni ljudima da je Nemačka isplatila obeštećenje vezano za Drugi svetski rat i da je time to pitanje završeno i za Jugoslaviju i za Nemačku. Brant je rekao da Nemačka ne može da se vraća u prošlost, ali ne može ni da zaboravi svoju prošlost i da otvorena pitanja iz prošlosti treba rešavati ali tako da obe strane budu zadovoljne.

Dakle, javnost treba da zna da je država koja je ipak primila izvesnu odštetu u ime građana u obligacionom odnosu prema svojim građanima, bez obzira na to koje veroispovesti oni bili, i da jednostavno ima obavezu da ih obešteti kao žrtve rata.

Svi napori Zajednice udruženja žrtava Drugog svetskog rata još od 2001. ne daju rezultate, kao ni tužbe upućene protiv Nemačke pred domaćim sudovima po međunarodnom principu per loci. Sud se po tužbama nije mogao ni izjasniti, jer su nedozvoljene, pošto se diplomatskim putem, a preko Saveznog ministarstva pravde SR Nemačka pozvala na imunitet u svim postupcima vezanim za utvrđivanje njene odgovornosti za naknadu štete koju je država Nemačka u toku Drugog svetskog rata počinila kao nosilac suvereniteta javne vlasti. Dakle, SR Nemačka u takvoj parnici nema stranačku sposobnost (Sudsa praksa Vrhovnog suda Srbije, Rev. 322/03 od 20.11.2003. godine).

Istina je da država ima široka ovlašćenja u odnosu na eventualno primljenu odštetu, te je moguće i da „zaboravi“ na podnete zahteve svojih oštećenih građana; ali u čemu se onda ogleda moralna veličina jedne države, ako ne u transparentnosti rada njenih ograna, dostupnosti informacija i konsenzusu građana. Nezavisan sudski sistem jedne države bi morao pozitivno da rešava tužbe radi obeštećenja protiv te iste države ako ona nije na adekvatan način rešila pitanje njihovog obeštećenja, odnosno ako se odrekla potraživanja ili je primila izvestan iznos obeštećenja, kojim nije obeštetila svoje oštećene građane.

 

 

Sudbina Jevreja

 

Radi boljeg razumevanja i kompeksnosti pitanja ratne odštete potrebno je osvrnuti se na status Jevrejske zajednice i stradanja Jevreja u ratnom i posleratnom periodu kod nas.

Jevreji su pre Drugog svetskog rata u Kraljevini Srbiji, kasnije Kraljevini Jugoslaviji bili bezbedni. Bili su formalno ravnopravni građani te su imali status narodne manjine. Bilo je dozvoljeno njihovo udruživanje i osnivanje ustanova koje su održavale i razvijale nacionalnu, kulturnu i sportsku aktivnost Jevreja. Pored domaćih Jevreja, kojih je bilo oko 75.000, u Jugoslaviju je posle 1939. godine, bežeći od progona, došlo još oko 2.000 iz Nemačke, Češke, Poljske i Austrije, tako da je pripadnika jevrejskog naroda bilo ukupno bilo oko 77.000.

Žalosno je podsećanje, po ko zna koji put, da je Drugi svetski rat preživelo jedva 16.000 Jevreja. U periodu 1941-1945, Jevreji su bili u fizičkom, psihičkom i ekonomskom pogledu uništeni. Dakle, u Holokaustu je nestalo oko 60.000 Jevreja. Prema istraživaču Milanu Koljaninu, od 17.800 Jevreja, koje je rat zadesio na nemačkom okupacionom području, poginulo je 14.800. Samo u logoru u Zemunu stradalo je 6.320 Jevreja.

Neposredno po učvršćivanju nacionalsocijalizma u Nemačkoj, u Jugoslaviji je vođena profašistička politika pod rukovodstvom predsednika Vlade, Milana Stojadinovića. U vrema namesništva kneza Pavla spoljnopolitički cilj je bio da se sporazumom Engleske i Nemačke nemačka ekspanzija usmeri ka SSSR-u, te da se kroz dobre odnose sa Nemačkom obezbedi integritet države. Za vreme Vlade Dragoslava Cvetkovića, preko ministra spoljnih poslova Aleksandra Cincar–Markovića nastavljen je ovaj kurs u spoljnoj politici.

Knez Pavle se kolebao oko saradnje sa Nemačkom, a istovremeno tajno kontaktirao sa Engleskom, što stvara atmosferu nepoverenja Nemačke, koja je posle okupacije Čehoslovačke 1939. i Francuske 1940. vršila pritisak na Jugoslavija da pristupi Trojnom paktu, kako bi Nemačka obezbedila bok za napad na SSSR. Sa druge strane, vršen je pritisak Engleske i SSSR-a, sa kojim je Jugoslavija uspostavila diplomatske odnose 1940, da se ne pristupi fašističkoj osovini. Pod velikim obostranim pritiskom, predsednik Vlade Cincar–Marković je 25. marta 1941, u dvorcu Belveder, potpisao pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu uz obavezu da Jugoslavija neće učestvovati u ratu, a da će posle dobiti Solun. Gering je imenovao Franca Nojhauzena da otpočne eksploataciju prirodnih izvora molibdena, bakra, antimona i drugih sirovina u Jugoslaviji za potrebe nemačke ratne privrede.

Posle ustanka  nezadovoljnog  naroda, 27. marta 1941, Nemačka nije imala razloga za odlaganje napada na Jugoslaviju, te je posle bombardovanja 6. aprila 1941. potpuno uništena zemlja, demontirana industrijska postrojenja, uništena saobraćajna infrastruktura, eksploatisani su izvori, likvidarani svi „politički krivci“. Okupacija je bila potpuna te je sada Nemačka svoje interese u Jugoslaviji obezbedila oružanom silom.

Diskriminacija Jevreja sprovedena je ranije, već donošenjem dve sramne uredbe Vlade, 5. oktobra 1940, i to Uredbe o merama, koja je zabranjivala Jevrejima otvaranje radnji sa hranom, i Uredbe o upisu lica jevrejskog porekla za učenike univerziteta i drugih visokih, viših i srednjih škola, te je u istom duhu Nedić sproveo dekretima odluke okupacionih vlasti o gubljenju svih prava Jevreja i Cigana, te im je bez nadoknade sva imovima oduzeta i Jevreji su proglašeni krivcima za sve tragične događaje u hiljadugodišnjoj evropskoj istoriji. Bili su registrovani i obeleženi žutom trakom. Već od 19. aprila 1941. popisano je 9.435 Jevreja, njihova imovina opljačkana i konfiskovana (679 radnji), bili su izloženi teškom fizičkom radu, zabranjeno im je lečenje, školovanje, diskriminisani su isključivanjem sa univerziteta, iz javnog života, stradali po stratištima i logorima „Topovske šupe“ na Autokomandi i na Sajmištu u Beogradu, u Šapcu, u mačvanskom selu Zasavici (ubijeno tačno 868 Jevreja), na Senjaku i Jasenovcu i mnogim drugim.

Svu jevrejsku imovinu je zaplenio Gestapo. Srpska vlada je bila dužna da po nalogu proda jevrejsku imovinu bez izuzetka i da preda novac Nemačkoj. Nemački vojni zapovednik je naložio da se prodaja imovine vrši pod neposrednom nadležnošću Nojhauzenovog štaba. Zgrada Saveza jevrejskih opština u Beogradu je iskorišćena za smeštaj folksdojčerske organizacije Kulturbund, a Jevreji nisu smeli ni da prođu tom ulicom, a kamoli da uđu u zgradu.

Jevreji nisu smeli da koriste telefone, da posećuju bioskope, čak su im bile zabranjene međusobne posete.

Beograd je tretiran kao nemački garnizon, te je bila prisutna težnja da se pojača uloga folksdojčera u opštinama oko Beograda. Taj cilj Aćimovićeva Vlada, formirana 1. maja 1941, nije realizovala, pa je formirana nova vlada. Tada su bile aktuelne dve struje: Dimitrija Ljotića i grupa koja je ranije podržavala Milana Stojadinovića, ali su okupacione vlasti postavile Milana Nedića, koji je bio van ovih grupa, mada su u Vladu ušli predstavnici obe struje. Svi oficiri su imali obavezu da se jave najbližoj nemačkoj komandi, odmah po kapitulaciji, te su popisivani i odvođeni u ratno zarobljeništvo u logore u Nemačku.

Stradanja i likvidacije Srba i Jevreja odvijale su se uz zdušnu podršku državnog aparata i kvinslinške Vlade narodnog spasa, generala Milana Nedića, kroz snažnu propagandu protiv Jevreja i komunista, kroz svaki vid pomoći Vermahtu u evidentiranju i pronalaženju Jevreja.

Nacisti su široko tumačili pojam ratnih zarobljenika, pa su sve vojno sposobne Srbe, Jevreje i Cigane odvodili u ratno zarobljeništvo u Nemačku. Tačan broj logoraša nikada nije utvrđen. Nacisti nisu poštovali Ženevsku konvenciju, nisu saopšavali pravac kretanja transporta, nisu vodili računa o hrani, vodi, uslovima transporta i boravka u logorima, a svaka pobuna kažnjavana je prebacivanjem u koncentracione logore i likvidacijom. Prema izveštaju Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora, tako je bilo sa nekim Jevrejima i mnogim drugima koji su bili vraćeni u zemlju, a posle kraće istrage likvidirani.

Kvinslinške vlasti su takođe striktno sprovodile naloge o prikupljanju radne snage, a radni odnos je bio obavezan za muškarce od 16 do 65 i za žene od 17 do 45 godina. Naloženo je da što više radno sposobnog stanovništva bude poslato na rad u Nemačku kako bi doprineli nemačkoj ratnoj privredi. U Nedićevoj štampi širena je lažna propaganda o mogućnosti velike zarade, stručnog usavršavanja, povoljnim uslovima zapošljavanja i slično, što se sve pokazalo kao netačno, pa je zbog tog saznanja došlo do izbegavanja dobrovoljnog odlaska na rad. Radi ispunjavanja obaveze prema Nemačkoj, stoga, dolazi do prinudnog odvođenja na rad i omladinaca sa sela na 6 do 12 meseci, ali i duže.

U okupiranoj Srbiji nije takođe bilo poštede, pa je nizom uredbi Vlade – Uredbe o uvođenju nacionalne službe rada od 5. novembra 1941, Uredbe o obaveznom radu i ograničavanju slobode uposlenja od 14. decembra 1941. i Uredbe o uvođenju radno-privremenih mera Rajha u području Srbije od 26. decembra 1943. – u cilju nastavka proizvodnje i eksploatacije sirovina i ruda za potrebe nacista prikupljana radna snaga, a svako odbijanje se stogo kažnjavalo. Odvođeni su u borski rudnik, u rudnik Trepču, Mačkaticu, rudnik Zajaču i druge ne samo „politički krivci“ nego i njihove porodice, simpatizeri, Jevreji i Cigani. U borskim rudnicima radili su većinom Jevreji iz Bačke i Mađarske pod nepodnošljivim uslovima, za male plate, boraveći u barakama bez lekarskog nadzora, grejanja, vode, slabo hranjeni, bez osnovnih higijenskih uslova, što je dovelo do širenja tuberkuloze i umiranja.

U Nemačkoj okupacionoj zoni za Jevreje su bili zaduženi rukovodilac Operativne grupe policije i službe bezbednosti za Jugoslaviju Vilhelm Fuks, šef Gestapoa za Beograd major Hans Helm, referent za jevrejska pitanja SS pukovnik Fric Štroke i u okviru Uprave policije za grad Beograd Oto Vincet.

Istrebljenje Jevreja odvijalo se u dve faze: najpre su muškarci iznad 14 godina odvođeni u logore, smeštani i likvidirani u Topovskim šupama u toku 1941. kroz „mere odmazde“ Vermahta, tako da je tu torturu preživelo samo 200-300 Jevreja logoraša, a zatim su mučeni u logoru na Banjici gde je bilo evidentirano 187 preživelih Jevreja. Već u toku 1941. svi muškarci stariji od 14 godina sa područja Crnje, Jaše Tomića i Zrenjanina su odvedeni u logor u Zrenjaninu, iz Novog Bečeja, Novog Kneževa i Velike Kikinde u logor u Novom Bečeju, iz Pančeva, Vršca i okoline Beograda su prebacivani u Beograd, a svi Jevreji uhapšeni u Kragujevcu odmah su streljani.

U drugoj fazi, u decembru 1941, pohapšeni su jevrejske žene i deca, njih oko 5.000, i smešteni na Banjicu, a Jevreji koji su se iz Slovenije sklonili u Srbiji su nakon hapšenja nestali da im se ne zna ni broj. Tada su dovedeni preživeli muškarci iz Topovskih šupa, iz Šapca, Niša i Kosovske Mitrovice, njih oko 2.000, tako da je bilo oko 7.000 logoraša. Od tog broja oko 500 Jevreja je stradalo u logoru od teškog rada i zime, a preostali su ugušeni ugljen-monoksidom u proleće 1942. u kamionu smrti (dušegupka), koji je samo za tu priliku stigao iz Berlina. Ugušeno je 6.280 Jevreja oba pola i dece.

Na teritoriji Srbije ostalo je nekoliko stotina Jevreja koji su se krili kod prijatelja Srba, ali su i oni uz pomoć kvinslinških organa vlasti otkriveni.

Stradanje Jevreja se odvijalo i u Bugarskoj okupacionoj zoni i u zoni NDH, gde je uhapšeno 20.000 Jevreja, uključujući i u Bosni uhapšenih 14.000 Jevreja, a oko 11.000 Jevreja do kraja rata je izgubilo život u logorima Jasenovac, Stara Gradiška, Lobor-Grad, Tenje i drugim manjim logorima Nezavisne Države Hrvatske.

Takođe, javnosti je poznat masovni pokolj Jevreja na Mađarskom okupacionom području , tzv. Racija, kada je za 20 dana ubijeno 432 lica, i Jevreja i Srba, a 4.000 Jevreja poslato u borski rudnik na rad, odakle se niko nije vratio.

U toku 1944, kada su SS jedinice preuzele logor u Bačkoj Topoli, kroz njega je prošlo 3.000 jugoslovenskih Jevreja, a ostalo je samo 16 logoraša koji su odvedeni u Aušvic.

Oko 1.900 Jevreja iz Bačke zatvoreni su u logor u Novom Sadu, a iz srednje Bačke u logor u Subotici. Odavde su prebačeni u logor na Banjici.

Zaključak je da je najmasovnije ubijanje Jevreja i Srba usledilo neposredno pre povlačenja Nemaca, zbog dolaska Crvene armije u jesen 1944. Dve kolone logoraša Jevreja su peške upućene iz Bora za Mađarsku preko Beograda, Titela, Novog Sada i Crvenke. Iz prve kolone je stiglo 200 ljudi od 3.600, a iz druge samo devet od 6.000.

Jevreji su i u Italijanskom okupacionom području potpuno uništeni u logorima u Beratu u Albaniji, i na Rabu, a preživeli su prebačeni u logor Aušvic. U Crnoj Gori su smeštani u zatvor na Cetinju, a zatim prebacivani na Staro sajmište u Beograd.

Za genocid, koji je obuhvaćen tzv. konačnim rešenjem jevrejskog pitanja, nespornu krivicu snosi nacistička Nemačka i to pitanje je sastavni deo nemačke politike terora, koji je sprovođen preko Operativne grupe policije i Službe bezbednosti, na čelu sa SS pukovnikom dr Vilhelmom Fuksom. Komandant nemačke vojske u Srbiji, general Franc Beme, kao mere odmazde naložio je streljanje i to za ubistvo jednog Nemca stotinu komunista, Jevreja, pojedinih nacionalista i građana talaca, a za ranjavanje pedeset.

Komeserijat za Jevreje, u okviru beogradskog Gestapoa, pod kontrolom Dragomira Dragog Jovanovića, uz saradnju policijskog inspektora Jovana Nikolića, praktično je rešio „jevrejsko pitanje“, jer se na udaru egzekucije, kao protivnik Rajha pored komunista, pretpostavljenih i stvarnih „neprijatelja“, našao i ceo jevrejski narod.

Nemački komandanta Turner Harald javio je Berlinu 1942. da je „Srbija jedina zemlja u kojoj je pitanje Jevreja i Cigana rešeno“!

Sudbinska povezanost Jevreja i komunista proistekla je iz zajedničke borbe i stradanja tokom Drugog svetskog rata u kojem su mnogi Jevreji aktivno učestvovali (oko 10%). Ne treba zaboraviti da su već prvih dana okupacije većinom Jevreji bili pohapšeni tako da su se samo oni koji su se skrivali ili na bilo koji drugi način mogli i priključiti partizanima.

 

 

Jevreji u posleratnom periodu

 

Neposredno posle rata antisemitski zakoni su ukinuti, Jevreji su organizovani u jevrejske opštine, ali su smatrani etničkom religioznom grupom. Ako se shvati težina perioda posleratne izgradnje i borba za učvršćivanje tekovina revolucije, onda je pomirljivost Jevreja prema datom statusu prihvatljiva. Zemlja se gradila kroz bratstvo i jedinstvo svih njenih ravnopravnih građana.

Zakonom o zabrani izazivanja nacionalne, rasne, verske mržnje i razdora od 29. oktobra 1945. godine ova ravnopravnost je pravno utemeljena. Jevreji su u posleratnom periodu i po tom zakonu smatrani etničkom ili religioznom grupom.

Rad Saveza jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije na čelu sa dr Albertom Vajsom, kroz rad u jevrejskim opštinama je obnovljen. Jevreji su, uglavnom, dobili radna mesta u javnim delatnostima, a samo 5% je nastavio samostalno obavljanje delatnosti kao lekari, veterinari, farmaceuti itd.

U to vreme, američki program „Džoint“ pomagao je jevrejske opštine, a izvesna sredstva korišćena su u postupku iseljavanja Jevreja u Palestinu, radi stvaranja nove države. Pomoć prestaje krajem 1949. godine.

Sa buđenjem nacionalne svesti, jugoslovenski Jevreji napuštaju termin koji ukazuje na versku pripadnost, pa se obrazuje Savez jevrejskih opština FNRJ, raste i broj dobrovoljno asimilovanih Jevreja u novoj državi, koji se izjašnjavaju kao Jugosloveni. Omladina je uglavnom pristupala SKOJ-u, AFŽ-u, Narodnom frontu, itd. Bili su brojni i mešoviti brakovi, naročito u Vojvodini.

Već od 1950. godine sa Uredbom o planskoj raspodeli roba široke potrošnje, koja se posle prestanka pomoći primenjuje i na Jevreje, u materijalnom smislu svi građani postaju ravnopravni u posleratnoj oskudici. Kod ortodoksnih Jevreja preovladava težnja za iseljavanjem koje je bilo i kolektivno i pojedinačno sa otpustom iz državljanstva i predajom imovine, tako da nije bilo povrata imovine, čak i ako je odobreno vraćanje iz Palestine.

Dakle, jevrejsko pitanje u Jugoslaviji, od težnje da se kao veroispovedna zajednica uklopi u zajednicu ravnopravnih naroda evoluiralo je u pravcu težnje ka stvaranju nacionalne organizacije sa specifičnim kulturnim i verskim obeležjima. Međutim, promena statusa je bila moguća samo na kongresu, a on je odlagan, pa je u periodu 1949-1952. na sastancima u jevrejskim opštinama iskristalisana težnja da se Jevreji odrede kao nacionalna organizacija sa specifičnim, kulturnim i verskim obeležjima.

U tom periodu do 1952. u Izrael je preseljeno oko 8.000 Jevreja, a 1991. godine po popisu je ostalo svega oko 3.000 Jevreja.

Nova država Izrael stvorena je 14. maja 1948. godine. U njenom nastanku izvesno je pomogla Jugoslavija upravo kroz davanje dozvole da se preko njene teritorije železnicom iz Velike Kikinde i Novog Sada do luke Bakar transportuju brojni Jevreji iz logora drugih država (Nemačke, Rumunije i dr). Iselila se gotovo polovina preživelih Jevreja posle rata. Transport je bio ilegalan, mada je krajnja luka bila Palestina. Brodovi su išli, navodno, za neku kubansku luku, što je bio i predmet spora sa Britanijom, koja je otkrila ove akcije posle havarije jednog broda u istočnom Mediteranu.

Preostalih 1.185 Jevreja u Jugoslaviji, uglavnom su se naselili u Beogradu, sa izuzetkom Novog Sada, Pančeva i Subotice. Prema popisu 2011. svega 578 građana se izjasnilo kao Jevreji, mada je njihov broj sigurno veći.

Istina, u to vreme u Jugoslaviji nije tolerisan nikakav nacionalizam niti antisemitizam, čak i posle prekida diplomatskih odnosa sa Izraelom, 1967. godine, zbog izraelskog napada na Egipat. Doduše, nije bilo antisemitizma, ali nije bilo ni Jevreja.

Oštar stav prema nacionalizmu i rasnoj netoleranciji, učvršćen tokom NOR-a, prisutan je sve do 80-ih godina, kada se uočava tolerancija prema pojedinim rasističkim pokretima, koji Srbe prikazuju kao žrtve jevrejske zavere (Protokol sionskih mudraca).

 

 

Rezime

 

Bez obzira na sve izložene nedoumice, ovaj autor je mišljenja da je sa aspekta međunarodnog prava potpuno legalno i legitimno pravo Republike Srbije da, bez obzira na činjenicu nepostojanja mirovnog ugovora koji bi obavezao Nemačku da plati ratnu reperaciju, zahteva i dobije odštetu upravo od Nemačke, budući da pravilo bona fides nalaže SR Nemačkoj, kao ugovornici Londonskog sporazuma od 1953. da svoje obaveze izvrši. Jugoslavija je potpisnica navedenog sporazuma, pravo na reparacije ne zastareva, a dužnost obeštećenja ne može biti suspendovana stvaranjem jedinstvene SR Nemačke ili kakvim drugim političkim izgovorima.

Raspravljanjem o pojedinačnoj ratnoj odšteti, svim građanima-žrtvama terora, koji su stradali u logorima i na stratištima, nedvosmisleno se može zaključiti u kojim slučajevima se naknada može tražiti od države Srbije, a kada od druge države, proistekle iz Jugoslavije posle njenog raspadanja. Teže je odgovoriti na pitanje kada će države sukcesori da „sednu i da se dogovore“ oko isplaćene ratne odštete, o deobnom bilansu i kada će brojne pojedinačne tužbe stradalnika, koje su već predate, biti uzete u razmatranje!

Prema mišljenju prof. dr Stevana Đorđevića, rešenje bi se moglo pronaći u obrazovanju posebnog tela pri Vladi Republike Srbije, te uključivanju i saradnika iz Ministarstva spoljnih poslova, kao i Ministarstva finansija radi koordinacije i razmene informacija, uz saradnju sa drugim telima i organima država koji imaju isti problem (najpre sa državama bivše Jugoslavije), ali da se ne izgubi iz vida da je najveća ratna šteta pričinjena Srbiji i njenom narodu.

Međutim, nezavisno od iznetih predloga, rasprava, debata i napisanih stručnih tekstova, činjenica je da će sve dok se ovo pravno i moralno pitanje ne reši u korist žrtava rata, istorijska zlostavljanja iz Drugog svetskog rata biti potisnuta u zaborav, a da žrtve i njihovi potomci nikada, nažalost, neće naći stvarnu satisfakciju ni u pravu, ni u moralu!